Хәлқимиздә «Хошнаң теч – сән теч» дегән мақал бар. Бу һекмәтниң мәзмуни айдәк рошән, мулаһизигә орун йоқтәк. Лекин «Хошниниң теч болуши үчүн өзәң немә қилишиң керәк?» дегән соал қоюлса, һәр бир адәм ойлинип қалиду.
«Хошнаң теч – сән теч!» Демәк, буниңда сән өз арамиңни халисаң, авал хошнаңниң арамини тәминлә. Авал өзәңни әмәс, хошнаңни ойла, дегәнлик. Бу мақал әстиридә адәмләрни бурадәрликкә, меһирванлиққа үндәш ятиду. Аилидә ата-анисиға, аға-инисиға меһирлиқ болуп чоң болған адәм, шүбһисиз, хошнисиғиму меһирлик болиду. Ата вә анисиға һөрмәтсизлик қилғучи адәм, хошнисиниму һөрмәт яки иззәт қилмайду.
Биригә қилинған яманлиқму, яхшилиқму хошнидин башлиниду. Һәтта Вәтәнни сетишму хошнини сетиштин башлиниду. Хошнисини яманлап имзасиз хәтләрни язидиған адәм Вәтинини сатмайду, дәп ким капаләтлик қилалайду? «Хошнаңға қәст қилма, бәст қил» (бәст – хошал қилиш мәнасида) дегән һекмәткә һәммә бирдәк әмәл қилған болса…
Нәби муһтәрәмдин сориди: «Һәй, Расулуллаһ! Паланчи хотун кечилири туруп ибадәт қилиду. Күдүзлири роза тутиду, адәмләргә хәйир-еһсан бериду вә башқиму яхши ишларниму қилиду. Лекин хошнилириға тили билән азар бериду. Буниң ақивети қандақ болиду?» Расулуллаһ җавап бәрди: «Бу хотунда яхшилиқ йоқ, у дозақ әһлидиндур». Йәнә сориди; «Паланчи хотун пәриз намазлирини оқуйду вә барини, әрзимәс болсиму, сәдиқә қилиду. Шундақла, у һеч кимгә азар бәрмәйду». Алланиң Расули җавап бәрди: «Бу хотун җәннәт әһлидиндур».
Мәзкүр шәрәплик һәдисини оқуғандин кейин, әтрапидики хошнилар арисида азар бәргүчи хотунларни көз алдиңизға кәлтүрүп, уларниң келәчәк қисмитигә ечинғансиз?
Өзигә тилигән нәрсисини өзгиләргә, хусусән, хошнисиға тиләйдиған, өзигә мунасип көрмигән нәрсини, башқиларғиму мунасип көрмәйдиған адәмни иманлиқ, етиқатлиқ дейиш мүмкин. Ким хошнисиға бала-қаза болушини халиса, у надандур. Тәсәввур қилиң, «Хошнамниң өйини көйдүр!» дәп нийәт қилған адәмниң налиси қобул қилинди – там хошнисиниң өйи ялқунлап көйди. Ақивәттә немә болди? Хошнисиға апәт тилигән наданниң өйиму көйди! Нәби муһтәрәм деди: «Алла нами билән қәсәмки, хошнисини әндишигә салғучи адәм мусулман болалмайду!» Йәнә деди: «Кимки өзи тоюп тамақ йесину, хошниси ач олтарса – имансиздур». (башқа бир ривайәттә: «хошнисиниң ачлиғини билип туруп, өзи тоқ ятқан адәм толуқ иман кәлтүргән һесапланмайду».)
Тарихқа нәзәр салсақ, тәқвадар адәмләр Расулуллаһниң йол-йоруқлириға һемишәм әмәл қилип кәлгәнләр. Һәр қачан ясиған тамақлиридин, әлвәттә, хошнилириға узатқан. Әгәр хошнилириниң муһтаҗ екәнлигини билсә, униңға ярдәм беришкә чамиси йәтмисә, таамниң һиди чиқип хошнамға азар бәрмисун, дегән хиҗаләттә өз өйидә тамақ пишәрмигән адәмләр һазирму бар. Қедимийда мубарәк һәҗ ибадитигә атланған адәм қериндашлири вә бала-чақилири билән бир қатарда хошниларниму маддий җәһәттин тәминләп, разилиғини алаттекән.
Шәриқ ривайәтлиридин биридә мундақ һекайәт қилиниду: бир адәм чаққан шалчә (җәйнимаз) үстидә олтарған екән. Йениға хошнисини чақирипту. Хошниси: «Һәй, бурадәр, шалчиңиз бир парчә, маңа иззәт көрсәтмәкчи болисизғу, техи», дәп күлүпту, Шунда һөрмәт көрсәткән хошниси дәпту:
– Бир-биригә дүшмәнлик қилғучи беәқил хошнилар пүтүн дунияғиму патмайду. Иппәтлик-иззәтлик хошнилар бир парчә шалға петип, раһәтни көрүвериду. Гәп шалчиниң тарлиғида әмәс, көңүлниң кәңлигидә.
Холум-хошнилар арисидики нахуш әһвалларға көпинчә мәнмәнлик сәвәп болиду. Нисбәтән тоқирақ, байирақ адәм гедәйсә, керилсә, мәнсимисә ақивети яхши болмайду. Ейтидиғу, Қиямәт күни кәмбәғәл хошна бай хошниниң яқисиға есилиду вә дәйду: «һәй, рәббим, Өзәң сора буниңдин! Немә үчүн шәриәткә көрә маңа беришкә лазим болған нәрсини бәрмиди, маңа ишигини япти?»
Кәмбәғәлирәк хошнида һәсәт, ичи қарилиқ болса, униңдин яхши ақивәт күтмәң. Хошнисини нарази қилған байирақ адәм Алла тааланиң хаһиши билән әтики байлиғидин айрилип қелиши, хошнисиға һәсәт қилип иғва тарқатқан болса, әтиси әл-жут алдида абройсизлиниши, шәрмәндә болуши мүмкин. Суқрат һаким: «Икки нәрсини ислаһқа кәлтүрүш интайин қийин: қериндашларниң бир-биригә болған адавәтлирини вә хошниларниң һәситини», – дегән.
Кишиниң бешиға күлпәт чүшсә, биринчи новәттә хошна ярайду. Шатлиғиңизниму әң биринчи хошниңиз көриду. Йезиларда, мәһәллиләрдә хошнидарлиқниң гөзәл әнъәнилири шәкилләнгән. Дана қерилиримиз бу әнъәниләрниң асирап-авайлинишини назарәт қилип турушиду. Әпсуски, бирақ көп қәвәтлик өйләрдә яшиғучилар бу яхши әнъәниләргә әмәл қилишмайду. Бу дава, хусусән, яш аилиләргә тегишлик. Бир өйдә төрт-бәш жил мабайинда хошна болуп яшиған аилиләр бир-бирини яхши тонимайду. Әтигән ишқа кетиватқанда яки иштин қайтқинида икки-үч күндә тәсадипи бир көрүшүп қелишлири мүмкин.
Кейин өйлиригә кирип кетип, ташқириға чиқишмайду. Хошниниңкидә қандақ әһвал яки немә гәп – ишлири йоқ. Мундақ адәмләр башлириға бирәр ғәмлик иш чүшсә, хошниниң қәдригә йетиду. Амма кечиккән болиду. «Әттәң», дәйду, лекин пайда бәрмәйду.
Хошнидарчилиқ – бир чинә қачиға охшайду. Дәз кәтсә, изи қалиду. Шуниң үчүн яхши хошничилиқ мунасивәтни әзизлигән мақул. Пәйғәмбиримиз әләйһиссалам хошна һәққини ениқ вә рошән қилип бәлгүләп бәргән: «Биләмсиз, хошниниң һәққи немә? – деди вә өзи бу соалға җавап бәрди: – Ианә халиса, ианә берисиз; ярдәм сориса, ярдәм берисиз; қәриз сориса, қәриз берисиз; кәмбәғәлләшсә, аилисигә мәдәт берип турисиз; вапат болса, җиназисиға қошулисиз.
Амәт күлүп бақса, уни мубарәкләң. Бешиға мусибәт чүшсә, қайғусида биллә болуң. Униңдин рухсәт болмиса, өйүңизни униң өйидин егиз килип қурмаң (ясимаң). Чүнки өйүңизни егиз қилип ясисиңиз, униң немисигиду тосқунлуқ қилған болисиз. Униңға азап бәрмәң. Бирәр мевә алған пәйтиңиздә, униңғиму бериң. Әгәр бәрмәкчи болмисиңиз, өйгә елип киргиниңизни билмисун. Балиңизниң қолиға бирәр мевә берип талаға чиқармаң. Хошниңизниң балиси шундақ нәрсигә егә болмиғичә, буниңдин рәнҗип жүрмисун. Қазиниңизда қайнаватқан гөшниң һиди билән уларни тиничсиз қилмаң. Әгәр әкәлгән гөшиңиздин бир парчисини униңға кесип бәргән болсиңиз, гөш һидиниң тарилишиниң әйиви йоқ. Биләмсиз, хошниниң һәққи немә? Аллаға қәсәмки, хошна һәққини пәқәт Алла мәрһимитигә наил (егә) болған кимсәләрла өтәләйду.
Бу ибрәтлик сөзләрдин аянки, һәр биримизниң зиммисидә мәсъулийәт бар. Бу мәсъулийәтни тоғра ада әтсәкла, яхши хулуқ егиси болумиз вә Алла-тааланиң рәхмитигә еришимиз.
Мәзкүр қурларни йезиватқан күнләрдә Россиядики бир вақиәни аңлап, дәһшәттә қалдим. Йешиға толмиған бовиғи вә икки яшлиқ балисини өйдә қалдуруп, кочиға чиққан бир җуганни автомашина уруветип, өлүп қалиду. Йенида һөҗҗити болмиғини үчүн мәрһумниң кимлигини ениқлаш қийинға чүшүп, көп вақит издәштүрүшкә тоғра келиду. Бу арида өйдә қалған икки гөдәк жиғлап-жиғлап, ачтин өлиду. Хошнилар болса уларниң жиғилириға әһмийәт бәрмәйду. Балиларниң өлүклиридин һид чиқишқа башлиғанда, «газниң һиди чиқиватидиғанду», – дәп етивар бәрмигән…
Худаға шүкүр, биздә бу дәриҗидики бемеһирлик, ақивәтсизлик йоқ, болмисун зади! Лекин бундақлар йоқ, дәп хатирҗәм болушимизму дурус әмәс.
Бәзи келинлиримиз кочиға су сепип сүпәргәндә, хошна чегарисидин бир ғеричму өтмәйду. Дәрвазилири янму-ян болсиму, хошниниң дәрвазиси алдини сүпүриштин йә ериниду, йә бу хизмәтниң соваплиқ екәнлигини билмәйду.
Исламда хошна һәққигә зор әһмийәт берилиду. Шәпқәтлик һәдисиләрдә мәрһәмәт қилинған тәләпләрни һәр бир муслим (әр) вә муслимә (аял) бәҗириши шәрт. Уни бәҗириш үчүн болса, бу тәләпләрни билишлири керәк.
Бир күни Аминә анимиз нан йеқип, униң пишқан бир данисини тонур үстигә қоюп, бир сәвәп билән өйгә кирип кәткәндә, бу нанни хошнисиниң ешиги йейишкә башлайду. Аминә анимиз ешәк ағзидин нанни алмақчи болғанда Расулуллаһ: «Мәйли, униңдин қалғиниму бизгә купайидур, ешәкниң бу иши тоғрисида вайсап, хошнаңға азар бәрмигин», дәйду. Қуръан Кәримниң Ниса сүрисидә яхшилиқ қилиш һәққидики айәттә «йеқин хошниларға» вә «ян хошниларға» дейилгән. Өлүмалар «йеқин хошнини қериндаш хошна, ян хошнини болса йеқинлиғи йоқ, йәни беганә хошна, дәп тәрипләйду. Нәбий муһтәрәм бу тоғрисида: «Хошнилар үч хил болиду. Бирла һәққи бар хошна – һәққи әң кам хошнидур; икки тал һәққи бар хошна вә үч һәққи бар хошна – булар әң көп һәққи бар хошнилардур. Әнди, бирла һәққи бар хошниға кәлсәк, у қисмән хошнидур. Униң хошнидарлиқ һәққи бар, халас. Икки һәққи бар хошна болса – мусулман хошнидур. Униңму мусулманлиқ һәққи вә хошнидарлиқ һәққи бар. Үч һәққи бар хошна болса – мусулманлиқ вә қериндашлиқ һәққилири бар».
Һәзрити Айшә анимиз «Соғини икки хошниниң қайсисиға берәй?», дәп сориғанда Алланиң Расули: «қайси бириниң ишиги саңа йеқинирақ болса, шуниңға бәр», дәп мәслиһәт қилған.
Етивар қилсиңиз, хошнилар сүпәтлиригә, йәни бай яки кәмбәғәлликлиригә, чирайлириға, ширин сөзлиригә қарап аҗритилмайду. Биз һаятимизда әйнән шу нуқтида хаталиқларға йол қойимиз. Там хошнимизниң бир қилиғи яқмиғини үчүн униңдин жирағирақ болушқа интилимиз. Он ишик неридики хошнимиз билән аппақ-чаппақ болғимиз келиду.
Дәрвақә, дәрвазиларниң йеқин вә жирақлиғиға қарап, қанчә хошна болиду? Һойлимизниң алди тәрипидин қириқ һойла, кәйни тәрипидин йәнә қириқ, сол тәрәптин йәнә қириқ, оң тәрәптин йәнә қириқ һойлиниң һәммиси хошна һесаплинишини тәкитлигән. Демәк, кичигирәк бир йеза яки мәһәллә хәлқи бир-биригә йеқин хошна һесаплинидекән. Айрим ривайәтләрдә мәһәллә чегариси, дейилгән. Бу йәрдә талаш-тартиш қилишниң орни йоқ. Әң әвзилини аливериш керәк. Кимниң қириқ һойла билән яхши хошнидарлиқ алақисини орнитишқа имканийити болса, қувити йәтсә, бәрикәт көрсун! Кимниң имканийити чегариланған болса, хошна һәққигә риайә қилиш шу өлчәмдә болувериду.
Һәзрәтлиригә бир аял келип, әһвалидин шикайәт қилди. «Өйүң қәйәрдә?» дәп сориди. «Сизниң ишигиңиздин йәттә ишик нерида», деди аял. Һәзрити бар пуллирини санап көрсә, йәттә тәңгә екән. Һәммисини бәрди. «Я Алла, һалакәткә учришимға аз қаптидә!» дәпту. У өзидин йәттә һойла неридики хошниларниң еғир әһвалда екәнлигидин бехәвәрлигини һалакәт дәп билгән.
Бир адәм муһтаҗдин қийниливатқан хошнисиниң өйини сетивалди. Кечиси жиға авазини аңлиди. «Ким жиғлаватиду?», дәп сориди. «Сетилған өйниң егилири», дәп җавап беришти. «Уларни чақирип ейтиңлар, жүрәклири езилмисун, сатқан өйлирини қайтурдим, өзлиригә буйрисун, мениңдин алған пуллири уларға соға болсун».
Мундақ сахавәт егилири һазир барму яки ривайәтләрдә қалғанму? Бәлки турған җайи көзигә тар көрүнүп, хошнисиниң һойлиси һесавиға кәңәйтмәкчи болған «жүриги» барлар бардур аримизда?
Бир күни аяқ астидин тамлири ғулиди. Шагиртлиридин бириниң хошнисидин бир аз топа елип, лай етиватқанлиғини көрүп, у шагиртини «Маңа яримайсән» дәп һозуридин нери қилди. Там үчүн башқа лай ясатти.
Хошна һойлисидики бир сиқим топрақниң һәққи немә екәнлигини билидиғанлар барму? Бәзи бирлири йеқин хошна екәнлигини паш етип, унчуқмастин кирип аливериду. Һә, улар беиҗазәт кирип келишлири ақиветидә хошнини хиҗаләт қилип қоюш мүмкинлигини ойлимамду? Қараңчу, хошниниң унчуқмай кирип келиверишигә иҗазәт болса, ишик ясашниң немә һаҗити бар. Шундақ соални ейтқинимда кимду бири «Оғри кирмәслиги үчүн», дәп җавап бәрди. «Өй егиси миң пайлисун, оғри бир пайлисун», дегән мақал әйни һәқиқәт. Дәрваза яки ишик әң қелин төмүрдин, он қәвәт қилип ясалғандиму, қәс қилған оғриға бу тосқунлуқ һеч гәп әмәс.
«Хошниға яхшилиқ қил, теч вә саламәт болисән… Кимниң Аллаға вә Қиямәт күнигә имани болса, хошнисиға нисбәтән иззәт-икрамда болсун», дәп ейтиду. Хәлқимиздә бу шәрәплик һәдисидики мәнани давамлаштурғучи мақалиларму бар: «Хошнаңни кочилима, кинайә сөз дағ етәр, чамаң йәтсә ярдәмләш, ишигиңни бағ етәр», «Хошнаң яман болса – яманлиқ келәр, хошнаң яхши болса – аманлиқ».
Һазир түрлүк шәкилдә, услубта, һәҗимдә йеңи өйләр қурулуватиду. Айрим өйләрниң төвәнки қәвитидә дукан, тойхана, бильярд ойнаш орни, қәһвәхана яки һүнәрвәнлик устиханиму мәвҗут. Бу ясалған нәрсиләр инсан үчүн һаҗәтлик болуп һесапланған билән, хошниларниң арам елишлирида қисмән болсиму сәлбий көрүнүш һасил қилмайду дәп ким ейталайду? Тәсәввур қилиң, магнитофондин әтидин-кәчкичә нахша яңрап турса, төмүрчи базғинини уруп турса, түтүн пуқирап чиқип турса… Яки устаханидин тарилип чиқиватқан бояқниң һиди хошнисиниң димиғини ечитип турса… Бир хошна балхана қурғини үчүн иккинчи хошна рәнҗиди. «Балханини өзәмниң йеригә салдим. Сениң немә кариң бар?» дәйду у хошна. Мундақ қарисақ, униң сөзидә җан бар. Лекин шу балханидин хошнисиниң һойлисиға қарап турсичу? Даналар ейтқан екән: «Кочиға, хошна тәрәпкә жундиларни төккинимдин көрә, бу жундини өз бешимға қуйғиним әвзәл» дәп. Бу һекмәтни чүшиниш қийин болмиса керәк.
Мәлум болушичә, өзини иманлиқ саниған һәр бир мусулман хошнидарлиққа даир вәзипилирини булҗутмай ада қилиши зөрүр екән. Бу йәрдә әр вә аялниң мәсъулийити арисида пәриқ көрүмиз. Әрләр көпирәк ушшақ-чүшшәк нәрсиләргә етивар бәрмәйду. Әксичә, хошнилар арисиниң бузулуши хотунларниң өз ара чиқишмаслиғи, миш-мишлири, ғевәтлири түпәйлидур. Хошнисиниң келини аразлап кетип қалса яки қизи қайтип кәлсә, хошал болидиғанлар көп боламду йә азму?
Шундақ һекмәтлик сөз бар екән: «Паланчиниңкидә қош нағра қизип, тәйяр туриду. Хошнисиниңкидә бир сөз болса нағра челип, әлгә ашкарә қилиду». Шундақ адәмләрму өзлирини иманлиқ һесапламду? Бир ханида намаз оқуп, ибадәттин кейин тәтүр қарап кетидиған хошниларчу? Әгәр улар «У хошна бу хошниниң гунасиз екәнлигигә көзи йәтмисә, бу хошниниң имани шүбһә астида өтиду… Қиямәт күни биринчи болуп, ятлишип қалған хошнилар муһакимигә қойилиду» дегән шәрәплик һәдисини билгәндә, еһтимал мундақ қилмиған болатти. Хошнисиниң өйини марашни яхши көрүдиғанларчу? Әгәр улар «Орунсиз бириниң өйини мариған адәмниң көзини оюп елиш һалал болиду», дегән һәдисини билгән болса, өзлирини бу гуна иштин тохтатқан болатти.
Һә, бу җәриянни һәммимизниң ойлап қариғини мақул. «Бизниң яшлиғимизда шундақ еди, у чағларда һеч бир киши өз алтун-күмүчлирини башқа мусулман бурадиридин әзиз һесаплиматти. Һазир болса, һәр биримиз үчүн алтун-күмүч һәр қандақ мусулман бурадиримиздин яхширақ болуп қалди».
Расулуллаһ саһабилиридин сорапту: «Зина немә?» Саһабилар җавап берипту: «Зина қилиш һарам, уни Алла таала вә униң расули һарам дәп атиған». Расулуллаһ деди: «Кишиниң он хотунни зина қилған гунаси, хошнисиниң хотунини зина қилған гунасидин йенигирәктур». Йәнә сориди: «Оғрилиқ тоғрисида немә билисиләр?» Саһабилар җавап бәрди: «Оғрилиқ – һарам. Уни Алла таала вә униң расули һарам дәп атиған».
Немишкә хошнилар билән яхши мунасивәттә болушқа көп әһмийәт бериду? Сәвәви, ян хошнисиға меһирван болалмиған адәмдин, жирақтики натонуш мусулман бурадиригә меһир-муһәббәт күтүш қийин. Хошниларға яхшилиқ қилиш – җәмийәттики инсаний алақиларни мустәһкәмләшкә, җәмийәтни күчлүк-қудрәтлик қилишқа хизмәт қилиду. Данишмәнниң «хошниси яхши – қеримас», дегән һекмити һәқиқәттур. Яманға хошна болған адәм деңиз сәйяһиға охшайду. У ғәриқ болуштин қутулсиму, қорқуштин қутулалмайду. Һәзрәтлири ейтиду: «Яхши хошна саңа зиян вә тәшвиш йәткүзмәйдиған хошна әмәс (әслидә мундақ хошниму яхши), бәлки сениң яманлиғиңға чидап яшайдиған хошнидур». Бу һекмәт асасидиму биримиз өзимизниң хулқумизға чәттин нәзәр ташлап көрсәк яхши болиду.
Хошна бирәр нәрсә сорап чиқса, бар болса берип туруш соваплиқ. Хошнидин бирәр буюмни қизғиниш мөмүнләрниң хулқидин әмәс. Бәлки Қиямәт күнидики һесап-китапни ялған дәйдиған һамақәт кишиләрниң ишидур. Лекин бу гөзәл хулуқни суистимал қилишму яхши әмәс. Шундақ аилиләр барки, тез-тез ишлитип туридиған өйгә һаҗәтлик буюмларни өзлири сетип алмайду. Хошнилиридин тәкрар-тәкрар соравериду. Дәзмал көйүп та түзүтилгичә яки йеңисини алғичә сорашниң әйиви йоқ. Лекин бу сораш үзлүксиз давам әтмәслиги керәк. Айрим аилиләрдә гөш тоғрайдиған әсвап йоқ. Һалбуки, шу буюмларни сетивелишқа чамилири келиду. Бир ләтипә бар: ата оғлиға «хошнимиздин гүҗәк елип чиқ», дәп буйруйду. Оғул «хошнимиз гүҗигини бәрмиди», дәп қуруқ чиққинида, ата аччиқлинип дәйду: «Интайин бехилдә, булар! Бар, өзимизниң қорасида турған йеңи гүҗәкни елип чиқ!»
Аилигә келин болуп чүшидиған келинлиримиз бу мәсилидә, хусусән, зерәк болушлири шәрт. Қейината-қейинанилири яки аилиниң башқа әзалириға қандақ шерин муамилә қилса, хошнилар биләнму шундақ, бәлки униңдинму зиядә хуш муамилидә болушлири тәләп қилиниду. Өйдики муамилилиридә хаталиққа йол қоюлса, бир-икки тәнбиһ билән мәсилә һәл болиду. Лекин хошниларға нисбәтән бирәр борчини бәҗәрмисә, бир камчилиғи йениға йәнә бәши қошулуп, әтрапқа дастан қилиниду. Шулардин еһтият қилса – мәррә (нишан) шуларниң! Өй елиштин авал, хошнаңниң кимлигини бил, чүнки хошна сениң дайимлиқ таянчиң, һаҗәт болғанда яки муһим вә муқум шараитларда мәслиһәтчиң, ғәмгүзәриңдур. Шуңа хошна – билгәнләр үчүн мутлақ (тәңдашсиз) дуния. Хошнини қәдирләп өткән адәм, Яратқучиниң әң яхши адимидур…
Худавәди МӘҢСҮРОВ,
