Бүгүнки заман мәктәп мудири кадр йетишмәслик мәсилисини өзила билиду. Һәрхил пәнләр бойичә кәспий муәллимләргә еһтияжи, зари ейтип түгәткүсиз. «Алтын орда» базириға «роботлар чүшүпту» дегәнни аңлишим билән муһим ишлиримни ташлап шу яққа алдиридим. Йолниң жирақлиғичу! Машиниларниң көплиги, шундақла, дайимла қалаймиқан, йол пуклириниң барлиғини ойлисаң өйдин чиққуң кәлмәйду. Амал йоқ, балиларниң келәчиги үчүн һәр қандақ қийинчилиқларни йеңишкә, йеңилиқлардин пайдилинишқа тоғра келиду. «Худайим жүгәртмигән калини мозийи жүгәртиду» дегинидәк, оқуш сапасини ашурушқа керәклик нәрсәңниң дуканға чүшкинини аңлиғанда бир орунда туралмайсән. Келәчәкниң әвлади – балилар үчүн отқиму кирисән, суғиму чөкисән.
Бу қетимқи сәпиримму оңушлуқ болмиди. Йоғандин йоған һәр хил қурулуш жүклирини тошуйдиған, чаққан, «миртла» қилип алдиңға чиқивелип яндап өтүп кетидиған йеник машиниларниң узақтин узақ пукиға чүшүп қалдим. «Товва, өйүмниң йенидила «Атакент» көргәзмә зали бар. Немишкә шу йәргә елип кәлмәйду? Шу йәрдә сетилса йолму қисқиратти» дегән ойни баштин кәчүрдүм. Сәвәп, һәммә нәрсә цифрландурулған бүгүнки заманда жениңға әсқатидиған, түрлүк дөләтләрдин кәлтүрилидиған йеңи техникилар асасән чоң сода орунлириға кәлтүрүлиду.
Мән арман қилған робот базарниң әң ичкирисидики бир залға қоюлупту. Издәп, аран дегәндә роботлар мәйданчисини таптим.
– Тикинчиму, ашпәзму, қурулушчиму яки өй тазилиғучиму?–дегән сетиқчиниң авазидин һошумға кәлдим.
«Өйдики сода базарға тоғра кәлмәпту» дегинидәк, мениң хиялимдики робот-муәллим аталмиведи, бир түрлүк һиссиятта қалдим. «Хәп, бекарға кәптимән» дәп ойлидим пешанәмдики тәр тамчилирини сүрткәч. Узақтин кейин:
– Муәллим робот барму? дегән соалимға сетиқчи тиңирқап туруп қалди.
Күлүмсириведи, икки көзи сизиқчә һалитигә кәлди. Сетиқчи херидаридин айрилип қалмаслиқни ойлиди тайлиқ, дәррула тилини қариштуруп сайрапла кәтти.
– Алмутиға кәлгәндин бери китапла оқуп олтиридиған бирси бар. Полиглот. Жүрүң, складқа. Көрситәй, – дәп шап бурилип, қолумдин йетиләп, алдимға чүшүп сөрәп маңди.
Униң кәйнидин путлишип, пайпаслап келиватимән. Төвәнки қәвәткә чүштуқ. Ғува йоруқта бир робот «Apple MacBookтин» мәтин оқуп олтарғинини байқидим. Тени төмүр вә пластиктин ишләнмигән. Худди тирик адәмниң өзила, юмшақ. Көзлири мөлдүрләп, узун кирпиклири ойнап туриду. Бой турқиму егиз. Үстигә кийгән «классика» сим-костюми бәкму яришипту. Қоллирини тутуп, үзлирини сийпидим. Тени тәккән алиқинимда иллиқ сезим пәйда болди. Сетиқчи мениң қизиқишимни, елишқа тәмшиливатқинимни байқиди, тайлиқ.
– Һармайду, алдимайду, һәммини билиду, хаталашмайду. Һәқиқәт, адиллиқ принциплириға әмәл қилиду, – дәп қошумчә қилди.
Бу сөзлири билән у роботниң баһасини көтириватқанлиғи, һейлә ойнитиватқинини сәздим. Мән тийин санап жүргән инсан. Тәңгә саниған болсам талашмастинла аливерәттим. «Әгәр техникилиқ хаталиқлар, нуқсанлар чиқса қайтуруп елип келимән» дегән келишим түзүш билән баһасиға келиштуқ.
Робот муәллимниң исми «Шуғыла» екән. Иккимиз әндиликтә, йол азаплиридин қутулуп, мәктәп тәрәпкә келиватимиз. Йол үстидә көкрәклири очуқ, үзлирини қочақларниңкидәк бойивалған, кирпиклиригә узун, ялған кирпик чапливалған қизни учритип қалдуқ.
– Көңли кәң, көзи очуқ, – дегән адәмләр мошуму? – дәп сориди Шуғыла.
– Оқумушлуқ, сезимтал, һая дегәнни сезидиған инсанларни сән дегәндәк «көңли кәң, көзи очуқ» дәп баһалайду. Лекин сән көргән қизлар улар әмәс, – дедим.
Һәйран болған Шуғыланиң көзлири сағирип кәтти. Бираздин кейин роботниң көзлири йәнила қоңур һалға өзгәрди. Өзи ойлиғандәк болмиса робот шундақ һаләткә келидекән. Уни вақит өтүп билдим. Иккимиз йол үстидики «Abdи» дукиниға кирдуқ. Сатрашханиниң кириш алдидики әйнигидин көзлирини бояп олтарған қизни көрди.
– Мону қиз көз боямчилиқ билән шуғуллинамду? – дәп сориди.
«Көз боямчилиқ» билән шуғуллинамду? дегән соалини ичимдә йәнә бир қайтилидим. «Бу роботниң камчилиқлири бар охшайду? Алдаш, һамақәтлик ишлардин хәвири бар екән. Болмиса, мундақ соал қоймас еди».
– Яқ, бу көз боямчилиқ әмәс. Қиз өзини гөзәл, нәпис көрситиш үчүн көзлириниң әтрапини бояватиду, – дедим.
Робот орнида чиппидә тохтиди. Мениң көзүмгә синчилип қариди. Кейин әтрапиға көз жүгәрткәч, қандақту бир мәсилини мениң билән һәл қиливалмақчи болғандәк мүрәмдин тутуп тохтатти.
– Сиз мудир екәнсиз. Силәрниң мәктивиңларда қисқа вақитлиқ план, чарәк йәкүнини баһалаш, баһа бойичә баһалаш дегән нәрсиләр барму, – дәп сориди.
– Бар, у бизниң, муәллимләрниң күндилик вәзиписи, – дедим.
– Мән мәктивиңизгә барғанда ҚВП язмаймән. Квалтест тапшурмаймән. Оқуғучилардин ЧЙБ, БББ дегәнләрни соримаймән, – деди.
– Немишкә?
– Униң һәммиси қәғәзвазлиқ. Сиз мени бекардин бекар сетип алмидиңиз, билимән. Маңа мәнсәпниң кериги йоқлуғини чүшинисиз. Мудир, билим башқармисиниң башлиғи, оқуш министри болуш армини мәндә йоқ. Математика билән инглиз тилим мукәммәл. Қазақ әдәбиятидин билимимни ашурушум лазим. Мән пәқәт шуниңға интилимән, – деди қәтъий һалда.
Мәктәпкиму йетип кәлдуқ. Синипқа елип кирип, оқуғучиларни йеңи муәллим билән тонуштурдум. Мәзкүр синипниң балилири бәкму шох. Йоқ йәрдинла путақ чиқирип, синипни қалаймиқанчилиққа селиветиду. Робот муәллимни көргинидә балилардин бирси: «Сән Оптимус Праймсму яки йезидин кәлгән қәләндәму»? дәп сориди. Йәнә бирси туруп: «Wi-Fiсиз иш қилаламсән яки сени кәйниңдин токка қошуп туридиған бир қизни бәлгүләймизму?» дәп күлди.
– Әгәр биз начар баһа елип қалсақ рәнжип, бир орунда қетип қаламсән? Ерип кәтмәмсән? – дәп қизлар чуқурашти.
– Һәзиллириңлар орунлуқ. Силәр наһайити хушхой балиларкәнсиләр. Мән мундақ көңүллүк балиларни техи көрмигән. Амма мән силәргә дәп қояй. Силәр бирсигә муш атимән дәп туруп өзәңларға мушниң қайтидиғинини унтумаңлар, – деди Шуғыла.
Олтарған оғуллар билән қизлар шүккидә болуп қалди. Бир бирсиниң көзигә қаришиду. Синипта чивин учса аңлинидиған тиничлиқ һөкүм сүрди. Пурсәттин пайдилинип робот муәллим әдәбият дәрисини башливәтти. Бир қизиқ йери, робот муәллим оқуғучилар билән илгири тонуш болмисиму, һәрбир балиниң исим-фамилиясини атап туруп тахтиға чақирди. Сораққа алди. Һәтта һәр бир оқуғучиниң ата-анисиғичә билидиғанлиғини йошурмиди. Әдәбият дәрисини қазақ шаири Майлықожадин башлиди.
Әжәл кәлсә ятқузар,
Маңлайни басқан уйқидәк.
Бәндини дөләт мәс қилар,
Қирда жүргән жилқидәк, – дегән мисраларни оқуди.
– Әнди, балилар, мошу мисраларни тәһлил қилимиз. – Қарачач, дөләт дегинимиз һарақ, виски әмәс, немишкә адәмни мәс қилиду? – деди.
Қарачачниң өрүлгән чечиға қариди. «Товва, буниң чечи қоңуркән. Немишкә Қарачач дәйду» дәп ичидә ойлиди.
– Ешип-тешип, мәнмәнчиликкә чүшти дегән мәнани билдүриду, муәллим, – дәп Қарачач жавап бәрди.
Робот муәллим һежийип қойди. Шуғыла тамамән башқа мәнада жавап күткән еди. Үзи қизирип, көзлири бирдә сериқ, бирдә қизил болуп янди. Робот муәллим новәттики тапшурмини – С.Торайғыровниң шеирини оқуди.
Көз тикип қаридиң дәп күйә яқма,
Яқсаң яқ, пәйти келәр орнин тапқин.
– Ботакөз, бу қурлардики күйини сән қайси йәргә яқар едиң? Һәм немишкә көзини тикип қарайду?
Күлүмсиригәндә икки мәңзидә оймақчә пәйда болидиған қиз орнидин дәссидә турдидә жавап қатти.
– Муәллим, бу күйә сиз ойлиғандәк бояқ әмәс. Бу адәмни адәм мәсхириләш дегән сөз. «Көз тикип» дегән сөз «көзни жип билән тикивәтти» дегәнлик әмәс. У «уттур қаридиң» мәнасини билдүриду, – дәп орниға олтарди.
Шуғыла муәллимгә бүгүнки дәрис пүтмәйдиғандәк билинди. Оқуғучиларниң тоғра жаваплириға хошал болсиму, өзиниң бираз сөзләрни чүшәнмигинигә хижаләт болди.
Туюқсиз синипниң ичидә қолайсиз һид пәйда болди. «Һажәтхана тәрәптин келиватқан һид болуш керәк»дәп робот муәллим сантехник чақирди. Синипниң ичи вараң-чуруңға бөләнди. Робот муәллим оқуғучиларни синиптин чиқирип, аяқлирини сүрткүзүп, қайтидин бир бирләп киргүзди. Рамазан исимлиқ балиниң йениға кәлгәндә робот муәллимниң электронлуқ бурни ишләп, йерилишқа тасла қалди. Роботниң сенсорлири сесиқ һидниң шу балидин чиқиватқанлиғини көрсәтмәктә. Муәллим Рамазанни һажәтханиға қайта елип кирди. Ич кийимини йәштүрүп, тазилиди. Рамазанниң қосиғи ағриған охшайду. Йәл чиқиримән дәп турғинида кичиккинә суюқлуқму тамчип кәткән екән. Рамазанни синипқа киргүзмәй, уттур өйигә қайтурди. Робот муәллим синипқа киргәндә балилар сесиқчилиқтин әйминип, бурунлирини йепип олтарған екән.
– Балилар, Рамазан нежис дәссавалған екән. Мән Рамазанни өйигә қайтуривәттим. Әтә аяқ кийимини жуюп келиду. Һечқиси йоқ, һазир синипниң деризилирини ечиветимиз. Пурақ чиқип кетиду, – дәп дәрисни давам қилди.
Тәнәпусқа қоңғурақ челиниши билән синипниң ичи ваң-чуңға бөләнди. Оқуғучиларниң тәңдин толиси домбыра уюшмисиға баридекән. Балилар өз ара елишип, челишип жүргинидә бир домбыра қолдин чүшүп кетип, беши йерилип кәтти. Бу Хан дегән балиниң домбыраси екән.
– Һазир дадам келип сениң бойниңни жулувалиду, – дәп Хан Ақжолниң гекитигигә есилди. Шуғыла муәллим оқуғучиниң ағзидин чиқиватқан әпсанә сөзләрни бираз тиңшиғач, иккисиниң арисиға кирди.
– Хан, сениң исмиңни ата-анаң келәчәккә үмүт бағлаш билән қойған болуши керәк. Шуңа, исмиңға лайиқ бол. Әнди домбыраниң сунушиға өзәң әйипкар. Қариғина, балиларниң домбыралири қап ичидә туриду. Сениң қапсиз.
– Оптимус Прайм, сениңдин һеч ким әқил сорап турғини йоқ. Кариң болмисун,– дәп турушиға синипқа Ханниң дадиси кирип кәлди.
Арилиқта Хан дадисиға телефон қиливәткән екән. Амма оғлиға «муәллимгә немишкә жавап қайтурисән» дәп кайимиди. Робот муәллимниң сөзини ишик түвидә туруп аңлиған дадиси:
– Мән мошу шәһәрдики Москва наһийәсиниң һакими болимән, – дәп өзини тонуштурди.
– Маңа һаким әмәс, оқуғучиниң дадиси керәк. Шуниң билән сөзлишимән, – деди робот муәллим.
Ким болмисун, алдида һәр дайим баш егип туридиған адәмләр билән сөзлишип үгинип қалған һаким робот муәллимниң сөзидин кейин терисигә сиғмай қалди.
– Мән бу домбырани палан миң тәңгигә ясатқанмән. Ақжолниң ата-аниси шу ахчини төлисун. Сөз мошу йәрдә тамам, – деди.
– Сетип, елип бәрмәйду. Сиз ялған ейтиватисиз. Домбыра базарниң һәр жайида сетилиду. Мону домбыра балиңизниң шохлуғидин мошу һалға чүшүп қалди,–деди.
Ханниң дадиси муәллимниң мундақ гәплиридин кейин техиму терикти. «Сени бу мәктәптә қалдурмасмән. Нә, нә бойсунмиған адәмләрниң бойнини бурап, жулувалдим. Сениң немә?» дегәндәк қилдидә, бурилип чиқип кәтти. Синипта ялғуз қалған Шуғыла муәллим «адиллиқ принциплирини сақлидим, логикиға иаяндим», дегини билән кәйпиятиниң бузулуп турғинини сәзди. Шу арилиқта Рамазанниң аниси:
– Оғлум башқа мәктәпкә авушимән, синиптикиләрдин уят» дәп задила қоймайватиду. Немә қилимән»–дәп телефон қипту.
– У һәққидә һеч бир бала билмәйду. Синипиға келивәрсун. Һәммә нәрсә орунда, – дегәндин кейин аниниң йерим көңли орниға чүшти.
***
Әтиси Шуғыла муәллим синипқа кирмиди. Ақжол бу ишта һакимниң арилишиши, қатниши барлиғини сәзди. «Муәллимгә қандақ ярдәм қилсам болиду» дегән ойда муәллимләр кабинетиға кирди. Бөлмә ичи қараңғулуқ. Әтраптики жиһазлар аранла көрүниду. Ақжолниң көзи қараңғулуққа үгәнгичә бираз вақит керәк болди. Шуғыла муәллим бир булуңда тиклинип, бешини саңгилитип, кекәч адәмләрдәк туриду. Ақжол робот муәллимниң көкригидики түгмичиләрдин «эмоция» дегән кодни тәрди. Туюқсиз муәллимниң көзлири лап-лап пақирап, янди. Тенигә жан кирди.
– Мән тирикма? – деди авазини титритип чиқирип. – Мән сениң келидиғиниңни сезиведим. Улар мени «төмүр-тәсәккә» әвәткили туриду. Һазирниң өзидә икки робот келип тәкшүрүп кәтти. Мениң кәткүм йоқ, силәр билән мәңгүгә қалсам дәймән, – деди.
Униң авази хирилдап чиққан еди. Ақжол сәл ойлинип қалди. Һодуқуштин өзини тохтитип, чоңқур бир нәпәс алдидә ишқа киришти. Интертахтидики «ишқа қошуш» дегән йезиқни басти. Сервердики шамлар пақирап, мониторда йезиқлар пәйда болушқа башлиди. Шу заман мәктәпниң күзәт сигнали ишләп кәтти. Ушқатқан авазлар мәктәпни бешиға кийди. Ақжолниң жүриги ойнап, ағзиға тиқилғандәк болди. Жүгрәп келиватқан күзәтчини көргән Ақжол сервер бөлмисидин чиқип, ишикниң кәйнигә мөкүвалди. Аваз бесилип, күзәтчи бөлмидә һечкимниң йоқлуғиға көзи йәткәндин кейин өзиниң иш орниға кәтти.
Әтиси Ақжолниң планшетида бәлгүсиз бир қошумчә пәйда болди. Бу робот муәллимниң коди еди. «Мени издәватиду. Улар һакимниң буйруғи билән мени толуқ ужуқтурмақчи. Ярдәм керәк» дегән йезиқ чиқти. Ақжол ойлинип қалди. «Мәктәп сервериға қайта кирсәм муәллимни қутулдуруп қалармәнму? Йә, әһвални техиму мурәккәпләштүримәнму?». Шу ойлар илкидә ядиға синипдашлири келип, мәслиһәтләшти.
– Қандақ қутулдуримиз?–деди Қарашаш билән Ботагөз ойлинип.
– Хакерлиқ йоли билән. Биз киберсинип әмәсму? – деди Ақжол.
– Әгәр системиға киривалсақ, биометриялиқ кодини тапимиз. Мундақ жавапкәрчиликни мән өз үстүмгә алимән,–деди Рамазан.
– Шундақ қилайли, – дәп келишти синип толуғи билән. Ханму үнсиз синипдашлириниң пикригә қошулди.
…Синипта информатика дәриси өтүватиду. Бөлмидә чивин учса аңлинидиған һаләт сақланған. Һәр ким өз жүрәк пәрманини тиңшап олтирип, ишини давам қилмақта. Мана, экранда икки қара кийимлик робот Шуғыла муәллимгә йеқинлашмақта. Уларниң мәхсити робот муәллимни ужуқтуруш. Рамазан билән Ақжолниң бармақлири клавиатура үстидә сақилдап ишләшкә киришти. Планшетлиридики түгмичини бесип қеливеди икки қара кийимлик робот орнида туруп титрәшкә башлиди. Кейин кәйнигә бурулуп, киргән ишигидин сиртқа чиқип кәтти. Оқуғучиларниң компьютер экранида «Рәхмәт, силәргә! Мени қутулдуруп қалдиңлар» дегән йезиқ пәйда болди. Униң кәйнидинла «Әнди мени йеңилап, кодимни толуқтуруңлар» дегән йезиқ чиқти.
– Сизни қандақ йеңилаймиз? – дәп балилар сориди.
– У тәрипини өзәңлар тәтқиқ қилишиңлар керәк. Һазирға мени «әркин ойлаш» мүмкинчилигигә қошуңлар.
Интернеттин оқуған программиларни есиға алған оқуғучилар «өзини өзи тәйярлаш вә қарар қобул қилиш» йеңилиғини киргүзди.
– Рәхмәт, балилар! Мән тәйяр! Әтидин башлап мән синипқа қайтип келимән, – дегән Шуғыла муәллимниң авази чиқти.
Оқуғучилар орунлиридин турушуп кәтти. Һәммиси хошал, бир-бирини қучағлап, жуқури кәйпиятта тәбрикләшмәктә. Оқуғучилар робот муәллимниң ядида адиллиқ билән адимигәрчилик хисләтлири сақланғанлиғини байқисиму, фразеологиялик сөзләрниң мәнисини техи өзләштүрүш программисиниң қошулмиғинини байқиди.
– Балилар, силәрниң ярдимиңлар маңа наһайити керәк. Силәрни чүшиниш үчүн маңа бираз вақит һажәт болиду. Ярдәм қилиңлар, – деди Шуғыла муәллим.
– Сениң ички қурулушуңни дуруслайлуқ. Һәр сөзниң кәйнидә чоңқур мәна ятқинини чүшәндүридиған программа ясаймиз. Буниңдин сән һәқиқий адәм болупқу кәтмәйсән. Лекин улар билән алақиға чиқиш, чүшәндүрүш, сөзлишиш сениң үчүн йеник болиду, – деди.
Балилар Шуғыла муәллим билән узақ вақит биллә ишләп, робот программисини йетилдүрди. Улар роботқа адимгәрчилик хисләтлирини, фразеология қаидилирини чоңқур чүшәндүрүш билән өзлириму хелә пайдилиқ нәрсиләрни, жүмлидин чоңни һөрмәт қилиш, кичикни қәдирләш кәби хисләтләрни үгәнди. Рамазанға робот муәллимниң «башқиларға инсанниң ички сирлирини ейтмаслиқ» хислити яққан болса, Хан дадисиниң сәт қилиқлириға уйилип жүрди. Синипта болса, әлачи оқуғучилар қатари күн санап өсүшкә башлиди…
Дилдәр МАМЫРБАЕВА,
Язғучи
Уйғурчигә тәржимә қилған Авут Мәсимов
Илавә: Мамырбаева Дилдәр Жанысбай қизи 1957-жили 11-сентябрьда дунияға кәлгән. 1979-жили ҚазДУниң журналистика факультетини тамамлиған. Иш йолини Жамбул вилайити Красногор шәһиридики наһийәлик гезиттин башлиған. 1988-жили Алмута шәһиригә келип жумһурийәтлик «Қазақстан мектебі» журналида давам қилған. Кейин «Ауыл» гезитида бөлүм муһәррири, муһәррирниң орунбасари, баш муһәррир, жумһурийәтлик «Ұлағат» журналиниң баш муһәррири, «Жаңа ғасыр» журналиниң бөлүм башлиғи, Қазақстан Язғучилар иттипақиниң «Жұлдыз» журналида бөлүм йетәкчиси хизмәтлирини атқурған. Қазақстан Язғучилар иттипақи билән Қазақстан Журналистлар иттипақиниң әзаси.
2010 вә 2013- жиллардики балиларға беғишланған Хәлиқара «Дарабоз» шундақла «Балауса» бәйгисини йеңивалған. 2021-жили «Роботтар отбасы» китави үчүн Хәлиқара «Алаш» мукапитиға, шу жили «Ер Төстік» намлиқ балиларға беғишланған әсәрләр байқишида Жүсіпбек Аймаутов намидики мукапатқа еришкән.
ҚЖ хизмәт көрсәткән мәдәнийәт әрбаби, «Қазақстанниң 30 жиллиғи» вә «Ерең еңбегі үшін» медальлириниң саһиби. «Өмірдің ағы мен қарасы», «Сағыныш, сағым, ғұмыр-ай», «Қош бол, балалық», «Махаббаттың ақ жауыны», «Әке мен бала», «Роботтар отбасы» намлиқ китапларниң муәллипи.
