Һазир ХХІ әсир дәп һечнемигә һәйран қалмайдиған болдуққу. Бир кнопкини бассаң болди, өзи ишләйдиған техникилар һаятимизни 360 градусқа өзгәртивәтти. «Адәмниң әқли йәтмәйду» дәп қойғинимиз билән, әмәлиятта шуниң барлиғи адәмниң қолида ясалған.
Буниңдин бираз вақит илгири сиңлим қаттиқ һәйран қалған әлпазда «Һәдә, Chat GPT һәтта уйғурчини чүшинидикән» дегән йеңилиқни йәткүзди. Бирақ униң бу хәвиригә нисбәтән мән қандақ җавап қайтураримни билмәй, һаң-таң болуп турупла қалдим. Сәвәви, «Chat GPT» дегәнниң немилигини чүшинип турсам өләй. Сәл ойлинип, «Немә у Chat GPT дегән?» дәп сориғинимда, сиңлим өзини басалмай қаттиқ күливәтти. «Адәмни күлдәрмигинә һәдә, Chat GPT дегәнниң немилигини техичә билмәмсән немә?! Замандин қапсәнғу» деди өзәмдин бари-йоқи үчла яш кичик қериндишим. Униң бу сөзлиридин кейинсәл хиҗил болуп қалдим.
Кейин сиңлим телефонини ечип, ХХІ әсирниң мән билмәйдиған йеңилиғини маңа чүшәндүрүшкә киришти. Бир сөз билән ейтқанда, «Chat GPT» дегинимиз әсли сүнъий әқилкән. Йәни, у түрлүк соалларға язмичә җавап қайтуруп, ярдәм қилидиған, һәтта мурәккәп тапшурмиларниму орунлашқа қадир чат-ботмиш. Интернетни ечип қарисам, инглизчә толуқ атилиши – «Chat Generative Pre-trained Transformer» дәп туриду. Бизчә бу «Чат түзидиған, алдин ала оқулидиған трансформер» дәп тәрҗимилиниду. Буниңдин икки жил илгири «OpenAI» ширкити ойлап тепип, қоллинишқа киргүзгән чат-бот ишқа қошулуп бир һәптигә толар-толмас вақитниң ичидила миллионлиған адәмниң пайдисиға яриған. Шуниңдин бери «Chat GPT» вә «OpenAI» сөзлири Google Trends қолланмисида әң көп издилидиған ибариләрниң қатарида екән.
Сиңлим ейтқандәк, бүгүнки күндә аталмиш чат-бот һәрхил яштики инсанларниң әң йеқин ярдәмчисигә айлинипту. Аз вақит ичидила адәмләр униң билән сөзлишип, түрлүк тапшурмиларни орунлитишқа адәтләнгән. Хәткә җавап қайтуруш, эссе, шеир, нахша, сценарий, тамақ рецепти, оқуш программиси, бизнес лайиһә дәмсиз, һәрқандақ тапшурмиңизни санақлиқ минутларниң ичидә тәйярлап беридиған сүнъий әқил, һәтта, күниңизни реҗиләп, һава райиға лайиқ кийидиған кийимиңизғичә дәп беридикән. «Мән өйдин чиқиштин илгири Chat GPTға йезип, шуниң мәслиһитигә қарап кийинимән» дәйду сиңлим. Това, у аздәк оқуштин өйгә берилгән тапшурмиларниму униңсиз орунлимайдикән. Қисқиси, бу трансформер сиңлимгә охшаш миңлиған, миллионлиған студентларниң һәм мәктәп оқучилириниң өмригә чоң йеникчилик елип кирипту. Мундақ тәйярға һәйяр болидиған чат-бот турса, кимниң өз бешини қатурғиси келиду дәйсиз?! Һәтта, оқуған-тоқуған, қолида дипломи бар һәрхил кәсип егилириму Chat GPTни пайдилинишқа қарши әмәс. Балиларға билим беридиған устазларчиғи сүнъий әқилни өз пайдисиға яратмақта екән. Бир һесаптин, буниңға һәҗәплинишкиму болмайду. Чүнки бу һәммигә қол йетимлиқ вә рухсәт қилинған программа.
Өз бешим, қандақту бир чат-ботниң мунчивала «қудрити» барлиғиға бирдин ишинип кетәлмидим. Немила дегән билән у – сүнъий әқил. Адәмниң өзи камчилиқ билән яритилған турса, адәм ойлап тапқан нәрсиниң мукәммәл болуши мүмкинму?! Дәрру сиңлимниң янфонини қолумға алдимдә, уйғурчә билидиған чат-ботни тәкшүрәп беқиш мәхситидә, униңға бир соал яздим. Дегәндәкла, сиңлимниң ярдәмчиси җавапни көп күткүзмиди. Бирдәмлида бир қанчә абзацтин тәркип тапқан әхбаратни тәйярлап бәрди. Лекин биринчи абзацни оқупла, гуманимниң орунлуқ екәнлигигә көзүм йәтти.
Андин кейин, чат-ботниң қазақчисиниму тәкшүрәп көрмәкчи болдум. Бу новәт «Тәуелсіз Қазақстан» дәп яздим. Хош, қазақчә җавапқа қанаәтлинишкә болиду. Биринчи абзацни мисалға алайли: «Қазақстанның тәуелсіздігі 1991 жылы 16 желтоқсанда жарияланып, елдің тарихында жаңа кезең басталды. Кеңес Одағы ыдыраған соң, Қазақстан өз алдына дербес мемлекет ретінде дамуды қолға алды. Тәуелсіздікке қол жеткізу Қазақстанның халықаралық деңгейде өзіндік орны бар мемлекет ретінде танылуына жол ашты. Елдің алғашқы президенті Нұрсұлтан Назарбаев басқарған жылдары жаңа астана – Нұр-Сұлтан (қазіргі Астана) қаласының іргесі қаланды, ал Қазақстан БҰҰ-ның мүшесі атанып, ядролық қарудан бас тартты»дейилгән.
Байқиғиним, ChatGPTниң қазақчиси яман әмәстәк. Умумән, русчә, қазақчә соаллириңизға көңүлдикидәк җавап тепишқа болиду. Амма уйғурчисини үстидин тәкшүрәп, «тәбиий» әқлимиз билән сүзгүдин өткүзүп пайдиланғинимиз дурус. Уйғур болуп туғулған уйғурларла әмәс, аләмни һәйран қалдурған ChatGPTниң өзи уйғурчини дурус чүшәндүрәлмәйватқиниға қариғанда, тилимиз һәқиқәтән шундақ қийин охшайду… Қисқиси, униңсизму уйғурчимиз калләклишип кетиватқан заманда, сүнъий әқилни әмәс, өз әқлимизниишқа қошсақ тоғра болғидәк.
Хулләс, чат-ботларниң толуғи билән адәмниң орнини алмаштуралмайдиғанлиғи илим йүзидиму дәлилләнгән. Һәтта, ChatGPTни қураштурғучиларму униң барлиқ җаваплириниң бирдәк тоғра чиқмайдиғанлиғини әскәртипту. Демәк, сүнъий әқилгә сүйинивелишқа болмайду. Униң пайдисини дәймиз дәп, келәчәктә нан тепип йәватқан ишимиздин айрилип қелишимизму еһтималкән. Экспертларниң пикричә, алдики вақитта сүнъий әқил биртүркүм кәсип егилирини хизмәтсиз қалдуруши мүмкин. Көрүп турғинимиздәк, һәддидин ташқири тәрәққиятниң пайдисиму, зийиниму көп. Әң ямини, чат-ботларни пайдилиниватқан оқуғучилар вә студентларниң өзлигидин ойлаш қабилийитидин айрилиши. Биз «Яшлар китап оқумайду!» дегән мәсилә үстидин баш қатуруп жүрсәк, йеңи дәвир әвлатлири дәрисниму өз күчи билән оқумайдикән әмәсму?.. Улар үчүн тапшурмиларни чат-ботлар тәйярлап беридикән.
Зади әқлимниң йәтмәйватқини, заманивий яшлиримизниң интернетни өз пайдисиға яритиватқанлиғиға хошал болимизму, йә сүнъий әқилниң тәсиридин әқилсиз әвлат тәрбийилиниватқанлиғиға хапа болимизму?!
Сабирәм ӘНВӘРОВА
