Интернетқа үгәнгинимиз шунчә, һәқиқәтән янфонсиз һаят кәчүрәлмәйдиған дәриҗигә йәттуқ. Ятсақ-турсақ йенимиздин айримайдиған бу қурулғуни қувәтләшкә қойған һаләттиму, қешидин жирақ кетәлмәй, қолимизға алғичә тәлмүрүп кетимиз.
Шундақ. Телефонимиз өчсә, худди вақит тохтап қалғандәк, өзимизни қоярға йәр тапалмай тит-тит болидиғинимизму ялған әмәс. Бир һесаптин, һазир униңсиз ишимиз пүтмәс болди. Һәтта, биргә иккини қошсақму, телефонға сүйинип, бешимизни артуқ ағритмайдиған болдуқ. «Илгири адәмләр телефонсиз, интернетсиз қандақ һаят кәчүрдикинә?» дәп қойимиз техи. Амма «Он күлкиниң бир жиғиси бар» дегәндәк, өмримизни 180 градусқа өзгәрткән бу әҗайип техникиниң пайдисидин бөләк, зийиниму йетип ашиду. Тәнсаламәтлигимизгә тәсирини ейтмиғанда, һазир он баланиң тоққузи телефондин кәлмәктә.
Буниңдин бир-икки жил илгири намәлум номердин кәлгән қоңғураққа җавап беримән дәп, мәккарларниң тузиғиға чүшкила тазла қалғантим. У чағда өзини банк хадими сүпитидә тонуштурған алдамчи мениң намимидин кимду бириниң несийә елишқа өтүнүш билдүриватқанлиғини ейтқан. Әһвалниң алдини елиш үчүн тез арида униң ейтқанлирини орунлишим керәклигигә ишәндүрүп, интернеттин қандақту бир программини көчүрүп, янфонимға кәлгән кодни сориғинида, пәриштәм қеқип, туюқсиз гуманим ойғанди. Дәрру банкқа телефон қилип, әһвални баян қилғинимда, сәл болмиғанда мәккарларниң қармиғиға илинип, өзәм йемигән мантиниң хунини төләшкә тазла қалғанлиғимни чүшәндүрди. Шу бир вақиә маңа чоң бир савақ болған. Шуниңдин кейин ариға айлар селип мундақ қоңғурақлар йәнә бир нәччә қетим қайтиланди. Бирақ мән авалқидәк мәккарларниң чөчигини тиңшап олтармай, дәрру алақини үзүп қутулидиған болдум.
Лекин бар мәсилә буниң билән тохтап қалғини йоқ. Әнди телефоним бәлгүсиз макан-җайдин келидиған һәрхил чүшиниксиз учурларға (смс) толмақта. Мәсилән, ахирқи учур 21-июнь күни келип чүшти. Униңда «Сизниң пакетиңиз қоймиға кәлди, бирақ макан-җайиңиз толуқ йезилмиғанлиқтин йәткүзүш мүмкин әмәс. Төвәндики ссылкиға өтүп, макан-җайиңиз тоғрилиқ әхбратни толтуруң, биз сизгә 24 саат ичидә йәткүзүп беримиз» дәп йезилған. Көк ссылкиниң астида болса, (Қазақстанниң почта хизмити) дейилгән. Башта «Мән немигә буйрутма бәргән болғетим» дәп бешим қатқини раст. Кәйнидин буниң мәккарлар тәрипидин әвәтилгән учурлиғини чүшинип, йәнә бир тузақтин сақ қалдим.
Буниңғичә шу териқидики нурғунлиған учурларни оқуғачқа, мәккарларниң һейлисигә оңайлиқчә алданмас боптимән. Амма алдинип қеливатқанларму йоқ әмәстә. «Ишқа қобул қилинишиңиз билән тәбрикләймиз! Күндилик тапавитиңиз 400 – 500 миң тәңгә. Һәр күнлик иш һәққиңизни шу күни алисиз. Ишләш үчүн пәқәт смартфон керәк. Күнигә он минут вақитбөлүп, янфон арқилиқ оңай ахча тепишқа болиду. Толуқ әхбарат елиш үчүн төвәндики ссылкиға өтүң» яки болмиса, «Сизгә паланчи тәңгә чүшти. Йәттә минутниң ичидә ахчиңизни елип үлгириң…» дегәндәк көплигән учурлардин кейин, намәлум адрестин келидиған учурларни көргәндә, көңлүмдә көп чекит пәйда болидиған болди. Қараптин қарап талайларни зар қахшитип қоюватқан бухил учурлар санақлиқ секундниң ичидила қанчилигән адәмни белиғичә қәризгә патуруп, көк тийинсиз қалдурмақта десиңизчу? Рус хәлқидә «Һәқсиз иримчик (сыр) пәқәт қапқандила болиду» дегән яхши сөз барғу. Бирақ пулға кәлгәндә һәммимизниң көзи торлинип, лотореядин миллион утувалғандәк алдирап хошал болуп кетимиз. Әмәлиятта миллион утуватқандар санақлиқ, амма миллионини уттуруп қоюватқанлар санап түгәткүсиз.
Қолимиздики қиммәт телефонға қиммәтлик вақтимизни сәрип қиливатқинимиз аздәк, янфонниң кесиридин, ойлимиған йәрдин маңлай тәримиз билән тапқан тапавитимизни тәрк етишимизму бәк мүмкин. Чүнки бу ХХІ әсир. Бүгүнки күнниң оғрилириму «заманивий». Бурунқидәк янчуқ ақтуруп, сумка, қапчуқ оғурлап аварә болмайду. Телефон арқилиқла ишини пүтирип, һавадин ахча ясайду, халас.
P\S:
Жил бешидин бери елимиздә интернет арқилиқ алдашниң 10 миңға йеқин дериги тиркилипту. Бу өткән жил билән селиштурғанда 4,1 пайизға көпмиш. Баш прокуратуриниң һоқуқлуқ статистика комитетиниң мәлуматичә, көпинчә хәлиқ онлайн сода-сетиқ ясаш пәйтидә алдинип қалидикән. Алдашниң йәнә бир кәң таралған түри – фишинг дәп атилиду дәйду мутәхәссисләр. Йәни, мәккарларниң башқиларниң банк карточкилири вә башқиму шәхсий дерәкләргә қол йәткүзүшидин орун алидикән.
Жил бешидин бери, йәни алтә айниң ичидә фишинг бойичә 2,5 миңдин ошуқ җинайәт тиркилипту. Асасән интернет арқилиқ алдаш дериги Астана вә Алмута шәһәрлиридә көп йүз беридикән. Үстимиздики жилниң алтә ейидила, 9 936 дерәк ениқлинипту (униң ичидә 2619и – онлайн сода-сетиқ ақиветидин йүз бәрсә, 2614и фишинг). Йәнә бир факт – әң жуқури көрсәткүч Астана (2204) вә Алмута (1048) шәһәрлиригә тәәллуқ.
Сабирәм ӘНВӘРОВА
