Кичик вақтимда дәп ейтмайла қояй, һазирниң өзидә қача-қомучларни жуюватқанда чинә-тәхсиләр сәл қаттиқ тарақлап кәтсә болди, анам «Чеқиветиңлар, сундуриветиңлар! Силәр маңа қача-қомуч елип бәргәнғу» дәп налийду. Һәммимизниң аниси шундаққу дәймән?! Қулиғимизға сиңишип кәткән бу сөзләргә балилиқта анчә бир әһмийәт берип кәтмигинимиз билән, чоң болуп, өзимизму пул тепишқа башлиғандин бери, әмгәк билән кәлгән һәр нәрсини баһалаш керәклигини чүшинип йетиватимиз.
Амма җәмийитимиздә пәқәт өзиниң чинә-қачиси, өзиниң мал-мүлки үчүнла ич ағиртип, хошнисиниң һойлисиға әхләт ташлап өтүп кетидиған адәмләрму учришиду. Буни аддий тилда «явайилиқ» десәк, илим йүзидә «вандализм» дәп атайду. Йәни, вандализмға мәдәний-тарихий ядикарлиқларға, шуниңға охшаш башқиму мәдәний, җәмийәтлик орунлардики мүлүккә қәстән зиян кәлтүрүп, уруп-сундуруп, тонаш охшаш иш-һәрикәтләр ятиду. Сәп салидиған болсақ, кочилар вә дәмелиш орунлиридин сунған орундуқларни, қийсайған әхләт ящиклири, миҗилип, тохсән ямақ болуп тешилгән билборд, йол бәлгүлирини тепиш тәс әмәс.Мәктәп партилири, автобус бекәтлири вә орундуқларға, тамларға, тағу-ташларға өз исмини яки һәрхил мәдәнийәтсиз сөзләрни йезип, сүрәт салидиғанларму бар. Немисини йошуримиз, йеңидин ясалған оюн, спорт мәйданчилиридики йеп-йеңи қурал-җабдуқларбир жилға толар-толмас вақитниң ичидила конирап, пайдиға ярамсиз һаләткә чүшүп қалиду.Мана буҗәмийитимиздики таза мәдәнийәтсизликниң көрүнүши.
Мәдәнийитимизни көтәрмәй, тәрәққий етишимиз төшүк челәккә су алған билән тәң. Суға – дөләтниң мүлки, челәккә – шу мүлүккә ясалған буюм ретидә қараң. Демәк, челәкни тәшкинимиз – өз мүлкимизни суға еқитқинимиз билән баравәр әмәсму?! Әгәр дөләт пулиға ясиливатқан нәрсиләргә ичимиз көймисә, демәк биз өзимизни һөрмәтлимәймиз, елимизни сөймәймиз дегән гәп. Мәсилән, һечбиримиз өйимиздики җиһазлиримизни сундуруп, тамларни бөҗәп, ишик-деризилиримизни чақмаймизғу? Чүнки уни маңлай тәримизни төкүп, миңбир җапада ишләп тапқан пулимизға сетивалимиз. Әнди немә үчүн дөләт бюджетиға ясалған нәрсиләргә зиян тәккүзишимиз керәк?! Бизгә ундақ һоқуқни ким бәрди?..
Вәтән – бизниң ортақ өйимиз! Униң һәрбир қум-теши бизниң байлиғимиз. Һәммигә бирдәк топа чечиштин жирақмән. Амма өйдә олтирип «Һөкүмәтниң пулини йәп түгәтти. Миллион-миллионни тиқип-сиқип, қечип кәтти…» дәп диван батурлуқ қилидиғанлар талаға чиқса, қолидики әхләтни һеч иза тартмай кочиниң оттурисиға ташлап, сунған үстәлни тепип өтүп кетиши мүмкин.
Тәрәққий әткән дөләтләрни мисалға алайли. Корея, Япония, Сингапур, АҚШ вә хошна Хитай қатарлиқ чәт әлләрдин үлгә алидиған тәрәплиримиз көп. Немишкә десиңиз, бу дөләтләрдә вандализм йоқниң орнида екән. Сәвәви қануни күчлүк, мәдәнийити жуқури, тәртип сақланған! Мисалға, Сингапурда җәмийәтлик мүлүккә зиян тәккүзгәнләр 2 миң доллар көләмидә җәриманә төләйду яки үч жилғичә баш әркинлигидин айрилиду. Бәзи әһвалларда уларға дүрә соқуш җазасиму қараштурулған. Мана шундақ төмүрдәк тәртипниң күчидә Сингапур аләмдики әң бехәтәр дөләтләрниң биригә айланди. Мундақ мисаллар интайин нурғун. Англия, АҚШ, Япония, Корея дәмсиз, қайси биригә тохталмайли, вандализмға йол қойғанлар қатаң түрдә җазалиниду. Шундақла, бу дөләтләрдә балилар бағчисидин башлап «мәдәнийәтлик шәхс» тәрбийиләшкә алаһидә көңүл бөлүниду.
Җүмлидин, бийилдин башлап биздиму җаза күчәйтилди. Рәсмий әхбаратларға асаслансақ, өткән жили елимиздә йүз әмәс, миң әмәс, бәш миңдин ошуқ вандализм һәрикити ениқланған екән. Вәзийәтниң кәскинлигини чүшәнгән дөләт рәһбири Қасым-Жомарт Тоқаев бийил вандализм бойичә қанунни күчәйтиш тоғрилиқ қанунға қол қойди. Әнди вандализмға йол қойғанлар 200 АҺК (740 миң әтрапида) көләмидә җәриманә төләйду яки 160 саатқа җәмийәтлик ишқа тартилиду. Җазаниң йәнә бир түри болуп – 50 тәвликкә қамаққа елиш қараштурулған. Буниңдин бөләк, Қанунниң 434-бабида имарәтләр, қурулуш орунлири, турғун өй, транспорттики вә башқиму җәмийәтлик орунлардики мүлүккә зиян тәккүзгәнләрниң50 АҺК мөлчәридә җәриманә төләйдиғанлиғи, яки болмиса 5 тәвликтин 20 тәвликкичә қамаққа елинидиғанлиғи қәйт қилинған. Навада мундақ һәрикәтләр бир жилниң ичидә тәкрар-тәкрар қайтиланса, қанун бузғучи 20 күндин 30 күнгичә төмүр торға қамилиду.
Елимиздә «вандализм» уқумиға киридиған иш-һәрикәтләр көп әһвалда яшлар тәрипидин йүз беридикән. Оюндин от чиқиду демәкчи, яшлар тәртипсизлигиниң ахири төмүр торға апиридиғанлиғини яхши чүшәнмисә керәк. Немила дегән билән, сәвийәси жуқури, билими бар адәм мундақ явайлиққа бармайдиғанлиғи ениқ. Қанундики өзгиришләрдин кейин елимиздики вандализм иш-һәрикәтлири бирдин тохтайду дәп ейтиш қийин. Амма таразиға салсақ, җазаниң салмиғи еғирлашқансири, мәдәнийитимизниң көтирилидиғанлиғи ениқ. Мәдәнийәтлик болушқа, тәртип сақлап жүрүшкә, шундақла тәртипсизликниң алдини елишқа тиришсақ –һәқиқий вәтәнпәрвәрликниң үлгисини көрсәткән болимиз.
Дөләт мүлки – бизниң мүлкимиз! Авал өзимизниң андин кейин өзгиләрниң иш-һәрикитигә сақ болайли. Навада җәмийәтлик тәртипни бузған яки бөтән бириниң мүлкигә зиян тәккүзиватқан иш-һәрикәтләрни байқиғидәк болсақ, «мениң немә карим» дәп бепәрвалиқ тонутуп, көзимизни жумуп өтүп кәтмәй «102» номериға хәвәрләшкинимиз тоғра. Көрүп туруп тәртипсизликкә йол қоюшму – тәртипсизлик!
Сабирәм ӘНВӘРОВА