Көктемнің алғашқы күні кірісімен елімізде бірыңғай уақыт белдеуі енгізілмек. Иә, енді елдің барлық аймағындағы тұрғындар бірдей уақытпен өмір сүреді. Нақтырақ айтқанда, UTC+6 сағаттық белдеудегі Астана, Алматы, Шымкент, Абай, Ақмола, Жамбыл, Жетісу, Қарағанды, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Түркістан, Ұлытау және Шығыс Қазақстан облыстары уақытты бір сағат артқа жылжытады. Тиісінше, Атырау, Ақтөбе, Маңғыстау, Батыс Қазақстан және Қызылорда облыстарында бұрынғы сағаттық белдеу сақталады. Бұл мәселеде жалпы халықтың пікірі екіге жарылғанын айта кетуге болар. Ұйқымыз қанбайтын болды, балалар сабаққа ерте бара алмайтын жағдайлар кездесуі мүмкін деген топтың пікіріне керісінше өте ыңғайлы, денсаулыққа тиімді, ерте тұрған адам сергек жүреді деген ойлар да айтылуда. Ал ғалымдар наурыз айының бірінен бастап бірыңғай белдеуге өткеніміздің көптеген тиімді жақтарын желеу етуде.
Бүгінге дейін қордаланған мәселені ғалымдар ой таразысына салып, уақыт белдеуінің қалыптан тыс өзгеруі биологиялық ритмнің бұзылуына алып келетінін айтып дабыл қаққан еді. Әлем тарихының қойнауына үңілсек 1859 жылдары күллі жер шарын біртұтас жүйеге енгізу туралы алғашқы идеялар ортаға салынды. 1870-1871 жылдары барлық мемлекет үшін бір нөлдік меридианды таңдау мәселесі талқыланды. Дәл сол тұста Гринвич жүйесінің ыңғайлы тұстары айтыла бастады. Дерекөздерге сүйенсек, ашық судағы кемелердің көпшілігі осы жүйені қолданған деседі. Нәтижесінде 1884 жылы қазан айында 25 мемлекеттің өкілдері АҚШ-тың Вашингтон қаласында кездесіп, әлемге Гринвич жүйесін енгізді. Қазір біз қолданатын UTC+5 және UTC+6 сағаттық белдеуі де аталған жүйеге негізделген.
1930 жылы Кеңес Одағы тұсында Сталиннің жарлығымен уақыт 1 сағат ілгері жылжытылды. Уақыт белдеуін өзгертуге табиғи жарықты тиімді пайдалану, сондай-ақ электр энергиясын үнемдеу мәселесі себеп болған. Мамандар елімізде наурыз айынан бастау алатын бірыңғай уақыт белдеуінің тиімді тұсы көп екенін алға тартады. Табиғаттағы барлық құбылыс пен болып жатқан өзгерістер ырғақты. Бір уақытта күн шығады, бір уақытта күн батады. Бұл – күнделікті қайталанатын процесс. Қазақстанның жер аумағы үлкен. Кезінде Кеңес Одағы тұсында геофизиктердің талқылауының нәтижесінде уақыт белдеуі төртке бөлінген. Ал 1930 жылы «уақыт декреті» қабылданды. Сол шешімнен кейін біздің сағаттық белдеуіміз табиғи уақыттан бір сағат алға озып кетті. Мамандар бір сағатты алға жылжытқанда орта есеппен уақыт біркелкі болып тұрады деген пікірді ұстанды. Бұл – әлеуметтік көзқарас. Ал әлеуметтік фактор – объективтілікке жатпайды. Тағы бір атап өтерлік маңызды жайт, 2014 жылы Ресей декреттік уақыттан бас тартып, қайтадан 1 сағатты қайтарып алған. Осы қадамнан кейін елде уақыт өз қалпына келе бастаған көрінеді.
– Уақыт белдеуі ауысқанда солтүстіктен оңтүстікке қарағанда, батыс пен шығысқа қарағанда айырмашылық жарты сағат болады. Кейбірі «біз ұйқыға ерте жатып, ерте тұрамыз» деп наразы болып жатады. Түптеп келгенде, мұның барлығы табиғи уақыттан ауытқып, әлеуметтік уақытты пайдаланып отырғанымыздың себебі. Хронобиология, хрономедицина тілімен айтқанда, «десинхроноз». Бұл – ырғақтың шайқатылуы. Мұндай жағдай адам денсаулығының нашарлауына, психологиясына кері әсер етеді. Белгілі бір істі атқаруға деген ынтасы төмендейді. Заңдылық бойынша барлық қоғамдық ырғақты процесс табиғидан шығып тұру керек. Ғалымдардың айтуынша табиғи ырғақпен өмір сүру – ұзақ ғұмыр кешудің басты «формуласы» екен.
Ерте жатып, ерте тұру қандай жақсы. Бұрын ата-балаларымыздың кезінде өмір сүру қаншалықты қиын болса да, ұзақ өмір сүретіндер көп болған. Себебі біз табиғаттың ырғағымен жүрген едік. Олар табиғатқа жақын болды. Жастың ұзақ болуы – осының арқасы деген пікірді де ғалымдар айтып жатыр. Ол замандардағы адамдар табиғатпен тығыз байланыста, ешқандай ғаламтор, ұялы телефон, смарттеледидарсыз өмір сүргендерін де ескерген дұрыс болар.
Біз мәселені табиғи уақытқа сәйкестендірсек, физикалық, психикалық денсаулықтың қорғалуына ғана емес, экономика, қауіпсіздік, еңбекке қабілеттілік пен өмір сүру ұзақтығының артуына, тіпті жол-көлік оқиғаларының төмендеуіне, қоғамдық, отбасылық қатынастарға, мінез-құлықтың өзгеруіне тек оң әсер етеді. Мұның әрқайсысына әлем ғылымдары зерттеулерінің нақты ғылыми дәлелдері бар. Мысалы, 2018 жылы Қызылорда облысында уақытты бір сағат өзгерткеннен ешқандай қиындық бола қойған жоқ. Бірінші күні-ақ балалар «ұйқыдан өзіміз тұрдық» деп мектептеріне барған.
Мәселен, Қытайдың жер көлемі бізден едәуір үлкен болса да, UTC+8 сағаттық белдеумен жүрсе де халқы бір уақыт белдеуімен өмір сүреді. Ал Қытайдың даму процесін, алға жылжып кеткенін бәріміз жақсы білеміз.
Адамзат өмірінің ажырамас бөлшегіне айналған уақыт белдеуі мәселесін реттеу ісін Сауда және интеграция министрлігі жанынан құрылған арнайы топ пысықтаған еді. Жалпы саны 60-тан астам мүше қатысқан топта Парламент депутаттары, қоғам қайраткерлері, ғылыми институттар, медициналық жоғары оқу орындары мамандары, орталық және жергілікті орган өкілдері бар. Көктемнің алғашқы күнінен бастап бірыңғай уақыт белдеуіне өтеміз. Одан өміріміз өзгере қоймас. Өзіміз үйренген ырғақпен, қалыптасқан салтымызбен әрі қарай тіршілігімізді жалғастырамыз. Ғалымдарымыздың еңбегі жанып, тұрғындардың денсаулығына оң әсерін тигізеді деген сенімімізге селкеу түсе қоймас.
Аманбике ЖАНЫСБАЙҚЫЗЫ
