Лудомания. Бу йеңи термин талайларға натонуш болуши мүмкин. Амма қимарниң немилигини һәммимиз яхши билимиз.Аддий тилда ейтқанда, лудомания – қимарға патологиялик хумарлиқ.«Лудо» – оюн, «мания» – әссизлик (есини жүтүрүш) дегән мәнани билдүриду.
Бүгүнки күндә бу әң тез қанат йейиватқан психикилиқ ағриқниң бир түри һесаплиниду.Лудомания билән ағрийдиған адәмләр қимар оюнлириға, тоғриси, ахчиға дегән хумарлиқниң ақиветидин өзини-өзи башқуруштин қалиду. Йешиға, җинисиға, билими вә иҗтимаий әһвалиға қаримастин, һәрқандақ адәм ойлимиған йәрдин, бу психикилиқ дәрткә челиқиши мүмкин. Улар көпинчә, қимар оюнлириға дегән қизиқишини башқилардин йошуриду. Бир йәңгән адәм «қайта йәңсәм» дәп, йеңилгән адәм «уттурған ахчамни қайтурувалсам» дәп иккинчи қәдәмгә бариду. Шундақ қилип, бир қетимқи утуқ яки йеңилиш – бир өмүрлүк өкүнүшниң сәвәпчисигә айлиниду. Қимарвазлар қәриз вә чиқимлирини йошуруш мәхситидә аста-аста ялған ейтишқа адәтлиниду. Беарамлиқ, үмүтсизлик, депрессияниң тәсиридин адәмдә психикилиқ бузулушлар йүз бериду. Йәнә келип, лудомания билән ағрийдиған адәмләрниң ичимликкә селиниш, нәшихорлуқ қатарлиқ яман адәтләргә берилиш еһтималлиғи жуқури. Иш яминиға чапса, ахири суицидқа елип келиши мүмкин. Узун сөзниң қисқиси, психиатр, психотерапевт, психологларниң ярдимисиз қимарға хумарлиқтин қутулуш қийин. Бирақ биздики вәзийәттә, тоғриси җәмийәттә, һечбир қимарваз өзини «ағриқ» дәп һесаплимайду. Сәвәви кона көзқарашниң көләңкисидә, биз техичә психологияни толуқ етирап қилалмайватимиз.
Тәрәққий әткән дөләтләрдә оюнхумарлиқни аллиқачан ағриқниң бир түри ретидә қараштуриду. Шуниңға лайиқ қимар оюниға берилип кәткәнләрни давалайдиған мәхсус мәркәзләрму бар. Биздә болса, оюнхумарлиқ билән күрәшкә әнди-әнди қаттиқ көңүл бөлүниватиду.Чүнки статистика бойичә, Қазақстанда оттура һесап билән 350 миң адәм қимар оюнлириниң қурбаниға айлинипту. Оттура һесапта уларниң қәризи 10 миллион тәңгидин ашидикән. У аздәк, елимиздә он җүпниң йәттиси қимар оюнлириниң кесиридин аҗришишқа баридикән.
Һаят болғандин кейин, һәрхил вақиәләрни аңлаймиз. Әлвәттә, бу бириниң һаятиға арилашқанлиғимиз яки сөз қилғанлиғимиз әмәс. Пәқәт ахирқи вақитта җәмийитимиздә йүз бериватқан көплигән ечинарлиқ вақиәләргә мошу мәсилә түрткә болмақта. Бу ағриқ көплигән аилиләрни бәрикитидин айриватиду. Худди алминиң ичидики көрүнмәс қурттәк, көплигән тәғдирләрни ичтин ғаҗилимақта. Ағриқни йошурған билән, һәқиқәтни өлүм ашкариләп, өкүнүштин ичи өртиниватқанлар қанчә?! Мисал ретидә бир қанчә адәмниң (исми өзгәртилгән) һекайиси билән бөлүшмәкчимиз.
***
«Қимарни қоймиғанлиқтин ахири аҗришип кәттуқ» дәйду турмуш қурғиниға анчә көп болмиған Диләрәм. Ейтишичә, тойи болғичә ериниң мундақ адити барлиғини билмигәнкән. Башта һә десила өйдин «ишлирим бар» дәп чиқип кетидиған йолдишиниң нәдә, немә қилип жүргинигиму етивар бәрмәпту. Пәқәт ахчидин қисилип, тапқан-тәргинини йәткүзәлмәй кәткән чеғидила, мәсилиниң беши ечилип, бир аилиниң течлиғи бузулупту. Маашидин бир тийин бәрмәйдиғанға өткән сөйгән яри аста-аста Диләрәмниң янчуғиғиму қол селишқа башлапту. Бирини сорап, бирини тиқип елип, қимар ойнашни тохтатмапту. Униң бу қилиқлиридин чарчиған яш келин талай қетим яманлап кетипту. Бирақ аилисини сақлап қелиш мәхситидә, һәрқетим ериниң «Әнди ойнимаймән!» дегән вәдисигә ишинип, қайтип келәттикән. Амма вәдә ейтилған йәрдә қелип, икки ашиқниң ариси техиму совушқа башлапту. Күнләр һәптигә, һәптә айға айлинип, «Мүмкин, балимиз болса, өзгиридиғанду» дегән үмүттә Диләрәм оғул бошинипту. Бирақ көп өтмәй униң бу арзу-арманлириниңму күли көккә учупту. Ахири ата меһригә қанмиған балисини ялғуз бағриға бесип, аҗришип кетишкә мәҗбур болғанлиғини ейтти у.
Улар аҗрашқандин кейинму йолдиши оюн ойнашни тохтатмай, қәризгә беличә патқан охшайду. Балисиниң билиғини йошурушқа тиришқан қейин атиси билән қейин анисибар бисатини сетип, пенсия пули билән несийә төләйдиғанлиғини ейтқачқа, Диләрәм йолдишидин алимент тәләп қилмай, балисини бир өзи асраветипту.
***
Лудоманиядин зәрдап чәккүчиләрниң йәнә бири –Шатлиқ. У техи жигирмигә толмиған жигит. Мәктәптә оқуватқан чағлирида компьютерлик оюнларға бәк қизиқаттикән. Дегән билән, синипидики яхши оқуйдиған оқуғучиларниң қатарида бопту. Ялғуз балисиниң келәчигидин чоң үмүт күткән ата-аниси мәктәп пүтиришигә, уни өзи халлиған алий оқуш орниға оқушқа чүширипту. Шатлиқниң топлиған балли һәқсиз оқушқа йәткүлүксиз болғачқа, атиси қорадики мелини сетип, пулини артуғи билән оғлиниң алиқиниға сапту. «Алтун көрсә пәриштиму йолдин азар» дәйдиғу, өмри мундақ көп пулни тутуп бақмиған жигит, шәһәргә келип бирдин оқушини төләшкә алдиримапту. Шәһәрлик йеңи достлириниң мәслиһити билән, ахчиниң йеримини қуюп, йеримини «Һазир қуйсамму, кейин қуйсамму бәрибирғу. Нәгә алдираттим» дегән ойда өзидә елип қапту. Униң ялған ейтиши ата-анисиға «оқушниң ахчисини толуқ қуйивәттим» дегән күнидин башлинипту…
Йезидин шәһәргә кәлгәндә өмүр башқичә көрүнидиғу. Чоң шәһәргә келип, өзәңни бирдин чоң болуп кәткәндәк һис қилисән. Оқуштин чиқип достлири билән коча кезишни адәткә айландурған Шатлиқ күнләрниң бир күни букмекерлиқ конторниң босуғисидин атлайду. Оюнға берилип кәткән ағинилиригә қарап, уларға әгишип киргән «әқиллик» жигит «бир қетим ойнап бақсам немә болатти» дегән саддә ойда янчуғидин бәш миң тәңгини чиқирип, бәскә тикиду. Бу қетим униң тәләй юлтузи йенип, бәш миң тәңгисини бир қанчә һәссигә көпәйтивалиду. Мәлиниң жигитлири мәрт келидиғу. Хошаллиғи қин-қиниға патмай, шу йәрдин чиқипла, утқан ахчисиға достлирини меһман қиливетиду. Тәйяр тамаққа тойиғиниға мәз достлири «Манә көрдүңму, сениң қолуң йениккән! Биринчи қетимдила йеңивалдиң. Бәш миң әмәс, бәш йүз миң тиксәң, бирдәмдила миллионер болаттиңкәндә…» дейишип, Шатлиққа һарам ой салиду.
Шундақ қилип, «Башқа ойнимаймән» дегән нийәттә башланған бәс тикиш Шатлиқниң күндики һәрикитигә айлинипту. Башта оқуштин чиқип өйгә әмәс, оюнханиға алдирайдиған жигит, бара-бара оқушқа беришниму унтупту. Тәләй дегән күндә боливәрмәйдудә?! Утқунидин утулғини көпәйгәнсири ғәзиви қайнап, оқушқа дәп елип қойған пулни қандақ йоқ қиливәткәнлигини өзиму туймай қалған Шатлиқ дәрисни тола ташлашниң ақиветидин, йәнә келип оқуш пулини қуймиғанлиқтин, университеттин бирә-тола кетишкә мәҗбур бопту. Һазир у бу ишиға бәкму өкүнидиғанлиғини ейтти.
***
–Балам яхши хизмәттә ишләтти. Униң бу йолға қандақ кирип қалғанлиғини задила чүшәнмәй қалдуқ – деди Саламәт ана. Әқил тохтатқан, йеши қириқтин ашқан оғлиниң өз вақтида лавазимлиқ хизмәттә ишлигәнлигини, дост-ярән, жут-җамаәт алдида абройи үстүн инсан болғанлиғини ейтти. Балиси билән пәхирлинип яшиған яшанғанлар қериғанда мундақ уятқа қалимиз дәп һеч ойлимиған охшайду.
–Оғлимиз кичик вақтидинла бәк әқиллик еди. Шуңа униң өскәндә бир йәрни йерип чиқидиғанлиғиға камил ишинәттуқ. Ейтқинимиздәк, балимиз өз күчи билән башлиқ болди. Сөйгән яриға қошулуп, үч пәрзәнт көрди. Башқилар униң турмуш-тирикчилигигә бәкму қизиқатти. Бирини тоқчилиқ, бирини йоқчилиқ сәкритиду дәп кониларинтайин тоғра ейтипту. Байлиқ, барчилиқ балимизни яман йолға чүшәрди. Қимарға берилип, бир жилниң ичидә хизмитидин, аилисидин, қошуқлап жиққан аброй-һөрмитидин айрилди, –дәп еғир күрсинди аниси.
Һазир «башлиқ балиси» таксистлиқ қилип җан беқиветипту. «Тасма йегән ишт қилиғини ташлимапту» дегәндәк, барини набут қилсиму,оғли қимар ойнашни техи қоймиған охшайду. Илгәрки, ақкөңүл, әхлақлиқ, парасәтлик пәрзәндиниң һазир бағриташ, ялғанчи, териккәк адәмгә айлинип кетиватқанлиғи Саламәт аниниң җениға қаттиқ патидикән.
***
–Хизмәттин чиқип, ахчидин раса қисилип жүргән пәйтим еди, – дәп башлиди гепини йәнә бир зәрдап чәккүчи –Азим. Униңға мундақ ой интернеттики казино, букмекерлиқ компанияләр тоғрилиқ еланлардин кейин кәпту. Йәни, «оңай йол билән ахча тепишқа болиду» дегән еланға ишинип қалған жигит оюн автоматлириға пул сапту. Ойлиғини орунланмасму?! Шундин кейин, қимарға дегән қизиқиши техиму күчийип, буни бир кәсип ретидә қобул қилғанлиғини иқрар қилди у.
–Бир утулдум, бирдә уттум. Өзәмниң қандақларчә оюнхумарға айланғинимни сәзмәй қалдим. Ятсам-турсам оюмда оюн. «Кейинки оюн қандақ боларкин?» хиялда әтрапимда йүз бериватқан вақиәләргиму әһмийәт бәрмәс болдум. Иш издәш дегән мәхситимму унтулди. Чүнки бәскә пул тикиштин қолум бошиматти. Шундақ қилип жүрүп, 2 айниң ичидила 3 миллион тәңгә зиян чәктим. Биридин қәриз елип иккинчи қәризни төләш мениң турмуш дәстүрүмгә айланди. Амал қанчә вақит өткәнсири, қәризлиримниң миқдариму өсүп, 5 миллионға йәтти. Тиғириқтин чиқарға башқа йол йоқ. Өйдикиләргә һәқиқәтәни ейтидиған вақит кәлди. Аччиқ һәқиқәтни аңлиған дадамниң қан қисими көтирилип, дохтурханидин бирақла чиқти. Аялим, анам маңа ишиништин қалди, –дәйду у.
Азимниң 5 миллион қәризини төләш үчүн дадиси машинисини сетип, аяли вә аниси барлиқ алтунлирини ломбардқа өткүзүветипту. Йәтмигинини уруқ-туққан, холум-хошнилири жиғип берип, аран қутулған көрүниду. Қисқиси, уму тилини чишләп, «хәп» дәп қалғанларниң қатарида.
***
Хулләс, давамлаштуридиған болсақ, мундақ вақиәләр интайин нурғун. Қазақстандики қимарниң қурвани болған миңлиған адәмләрниң тәғдирини язсақ, биригә бири улушуп кетивериду. Биздики мәхсәт Сизни агаһландуруш! Бир биримизни тоғра йолға башлап, лудомания ағриғиниң алдини алайли. Оңай йол билән кәлгән пулниң гунаси еғир боларини, әмгәксиз, һарам йол билән тапқан ахчиниң һәргиз тәнгә сиңмәйдиғанлиғини унтимайли демәкчимиз.
Өмүр бизгә пәқәт бирла қетим берилиду. Бирла қетим берилидиған өмүрдә бир өмүрлүк өкүнүшкә қалидиған һәрикәткә бармаслиққа тиришайли!
Сабирәм ӘНВӘРОВА
