Көк дауылмен жағаласып кемеміз,
Көк мұхитта қақпақыл боп келеміз.
О, Жасаған! Өстіп жүріп бір күні
Өлеміз-ау, Өлеміз-ау, Өлеміз!
Кейбіреулер соны неге ұқпайды,
Қадалады жүрегіме мұң-қайғы.
Мен де өлемін,
Менің бірақ есімім Жазушылар тізімінен шықпайды!
Пендемін ғой, тау болсам да шөгер ем,
Гүлдей солам, Бірақ қайта көгерем:
Тірілердің көзіне оттай басылар,
Талай-талай немерем мен шөберем.
Өліп-өшкен ғашық жігіт Күніне
Мендік көзбен қарар сүйген гүліне.
Мен болмаспын, Бірақ сөзім оралар,
Сайрап тұрған шешендердің тіліне.
Жүрек неге, Өкпе неге алқынды?
Қимайды ма өте шыққан бал күнді?
Әдемі әзіл бір кездері мен айтқан,
Әлі талай ду күлдірер халқымды.
Амал қанша! Татар дәмім таусылды.
Қабірстан құшағымен қаусырды…
Жоқ! Өлмеймін! Елім талай естиді
Лентаға жазып алған даусымды!
Кейбір жырым дән ұшырып қырманда,
Кейбір жырым бақташы боп жүр маңда.
Жоқ! Өлмеймін! Правом жоқ өлуге,
Сөз сыйлайтын халқым аман тұрғанда!
Бұл философ ақын Қадыр Мырза Әлінің өлеңі. Өзінің қадірін, абырой, беделін осылайша жыр шумақтарына қосты. Не деген көрегендік. Өзі шәкірт тәрбиелеген және өзі де оқудан еш жалықпаған нағыз тұлға. Ақындығы бір төбе болса, жазушылығы, тапқыр ойлары мен афоризмдерін заңғар шың деуге болады. Әр кезеңнің ащы шындығын шырылдатып тұрып баяндағанда ең жақын адамыңдай сыйлап кетесің. Бетпе-бет кездеспеген адамның өзі оны бауырындай сүйіп кетеді. Ол кісі ҚазМудың журналистика факультетіне әдебиет теориясы деген пәннен дәріс оқыды. Сабақ жайына қалатын. Өзге топтың студенттері жиналып алып әңгіме дүкен құратын. Жай әңгіме емес, әдебиет, өлең жайлы. Екі қырық бес минуттың қалай өтіп кеткенін байқамай қалатынбыз. Ақындар өлеңдерін оқитын. Өмірі, отбасы жайлы сұрақтар қоятынбыз. Ол кісінің дәрісі шын мәнінде шығармашылық кешіне айналатын. Кірпияз, жылдам еді. Қыздардың қалай киінуіне дейін айтатын. Шаш үлгісі, басқа да тақырыптар қаузалатын. Қазір ойланасың ғой, талантты адам барлық жағынан талантты болады деген тәмсіл рас екен деп. Осындай біртуар адамдардың алдын көрген соң Жаратушының шеберлігіне тағы да таңғаласың.
Биылғы 5-қаңтарда ақын, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, Халық жазушысы Қадыр Мырза Әлінің туғанына 90 жыл толды. Ақынның: Менің көзімнің жеткені – мың жерден пайғамбар болсаң да халықтан үлкен емессің…деген сөзі қазір нақыл сөзге айналды. Балалық шағы аштық, соғыс, саяси қуғын-сүргін жылдарымен тұспа-тұс келген қаламгер тағдыр тауқыметін көріп өсті. Алайда білімнен бір сәт қол үзген емес, дейді көз көргендер. Педагогикалық институт қабырғасында жүріп-ақ оның шығармалары елге таныла бастаған. Нағыз қазақ қазақ емес, нағыз қазақ домбыра деген ұлтын, оның ұлттық аспабын әспеттеген де Қадыр атамыз. Уақыт талабынан, заман ағымынан бір сәт те қалыспай, жастарға үлгі танытқан да Қадыр атамыз. Елең-алаң, қайта құру, нарық заманында «Жазмышты» жазып бiтiрдi де, оқырманның жүрегін бірден баурап алды. Сол дәуірдің запыранын кестелі сөзімен оқырманына жеткізді. «Жазмыштан» соң «Иiрiмдi» жазды. Екеуі де проза стилінде жазылды. Қадір атамыз мықты ақын ғой, ал мына екі дүниесі тіптен керемет туындыға айналды. Заманның алмағайып шағында да, шығармашылықтың құлдыраған кезінде де Қадыр аға шабытына қайта мiнiп, жас жiгiттерше жалындап, жанығып жұмыс iстедi. Талантты кiсiге дауа жоқ. Ол заманға тез бейiмделдi. Сол кезеңнiң де сырын Қадыр ақын тап басып таныды. Талабын, ойын, мұратын бiле қойды. Ол қазiргi жастардың тұрғысынан ойлай бiлетiн ойпаз екендiгiн тағы бiр мәрте дәлелдедi. «Айту үшiн шындықты, өтiрiк қостым аздаған» деген өлең жолдарын ұлтқа қатысты шындықты жеткiзу үшiн жазғаны болмаса, шынында да біз бiлетiн Қадыр аға ешқашан өтiрiк айтқан емес. Қалай дегенде де «Жазмыш» пен «Иiрiм» қазақ рухани кеңiстiгiндегi соны құбылыс болған туындылар. «Ақиқат жөтел сияқты, жыбырлап тұрар тамақта» деп өзi айтпақшы, бұл екi кiтап сол ақиқаттың алтын көзiндей едi. Оның кереметi сонда одан әркiм өзiн айнадағыдай көре алатын едi.
1954 жылы «Пионер» журналында алғашқы өлеңі жарияланады. Содан бергі уақыт ішінде «Көктем», «Данышпан», «Ой орманы», «Дала дидары», «Бұлбұл бағы», «Ақ отау», «Күміс қоңырау», «Домбыра», «Көш», «Жерұйық», «Қорамсақ», «Көкпар», «Қызыл кітап», «Алақан», «Саз сиқыры», «Күндер-ай», т.б., ұзын саны қырықтан асатын кітаптарын жазып тастады. «Көшін» ұзатып, «Домбырасын» қолға алғаннан кейін де небір ұлтымыздың руханиятын байытқан туындыларды халқына тарту етті. Шығармашылық саласында еңбек етудің, жинақы болудың, тиянақты жүрудің, тапқыр сөзбен айналасын сүйіндіретін, сүйсіндіретін, кейде әдептен озсаң, өрен жүйріктей тап басып, тауып айтып есіңді кіргізетін естілігі кімге де болса үлгі болатын.
2001 жылы он бес томдығы жарық көрген. Екі жүзге жуық ән мәтіндерін жазған. Ақынның бірнеше пьесасы сахнада қойылған. Қадыр Мырза Әлі жасөспірімдерге арналған өлең, жаңылтпаш, жұмбақ, мысалдардан тұратын ондаған жинақ беріп, балалар әдебиетін дамытуға да үлкен үлес қосқан, өлеңдері әлемнің көптеген тілдеріне аударылған, өзі де Руми, Гейне, Гюго, Лермонтов, Есенин, Гамзатов, Межелайтис, Петефидің жырларын қазақ тіліне сәтті тәржімалаған көркем сөздің хас шебері еді. Ол кезінде тәуелсіз Қазақстан Республикасының алғашқы Әнұранының жаңа мәтінін жазған авторларының бірі болды. Көрнекті ақынға 1966 жылы «Ой орманы» жинағы үшін Қазақстан Ленин комсомолы сыйлығы, 1980 жылы «Жерұйық» жыр кітабы үшін Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты атағы берілді. Ол 2001 жылы Тәуелсіз «Тарлан» сыйлығын иеленді. Қадыр Мырза Әлі «І дәрежелі Достық» және «Парасат» ордендерінің иегері. Ақынның озық үлгілі туындылары қазақ әдебиетінің алтын қорын байытқан жауһарлар қатарынан орын алып, болашақта да ұлтымыздың рухани қазынасына айнала бермек. Ақын ретінде өмірінің соңына дейін қазақ поэзиясына үлесін қосып келген ақын. Оның көзі тірісінде 18 томдық шығармалар жинағы шықты. 18 томның жартысынан көбі поэзия, сосын аудармалар. Сонымен бірге оның «Иірім», «Жазмыш» деген 2 прозалық шығармасы кірді. Балаларға арналған шығармалары болды. Соның ішінде «Күміс қоңырауды» бөліп айту керек. Бұл «Күміс қоңырау» қазақ балалар әдебиетінің классикасы болып қабылданды. Ал әнге арнап жазылған өлеңдері екі жүзден асты. Олар «Күндер-ай» атты жинақ болып бөлек басылып шықты. Сонымен қатар «Сақал саудасы», «Қасқыр қақпан» сатиралық комедиялары, «Жаралы жолбарыс», «Әмір-Темір» драмалық шығармаларының да шоқтығы биік. Қадыр Мырза Әлінің бүкіл поэзиясы қандай жанрда жазылса да, барлығы оның терең сезімі, ойы биік, дарынды болмысын ерекше жарқыратып көрсете алды. Қадыр да Абай атамыз сияқты ойшыл, философ ақын. Ақын шығармалары шет тілдеріне де аударылып жатыр. Оның рухани қазынасы әлем әдебиетінің де қорын байыта түсті, дейді зиялы қауым өкілдері.
Қазақта атақты ақындар көп. Бірақ атақтылардың бәрі бірдей ардақты бола бермейді. Ең ардақты ақындарымыздың бірі әрі бірегейі Қадыр Мырза Әлі екендігі даусыз. Ақындардың бәрі бірдей ой толғайды. Бірақ ойшыл ақындардың бәрі бірдей философ бола бермейді. Ал Қадыр ақынның ойламаған ойы, оқымаған кітабы жоқ, ендігі ең философ ақындардың бірегейі. Оның философиялық толғамдары қазақ халқының ақыл мен ой-қазынасын одан әрі толықтыра түсері анық. Өзге еңбектерін айтпағанның өзінде, өз ойынан туған мақал, мәтел, афоризмдері ұшан-теңіз ғой! «Қадыр ақын айтқандай» деген сөз халықтың аузынан түспейтін болды. Өлеңдеріне жазылған әндердің бәрі хит. Өзгесін айтпағанда жалғыз «Атамекені» (музыкасын жазған Ескендір Хасанғалиев) ғана айтайықшы. Қазақтың Гимні деуге болады. Оны білмейтін қазақ жоқ. Ақынның жас кезінде де, қазір де ауыздан түспейтін әнге айналды. Мұны да сөздің құдіреті деуге болады.
Оның әрбір жыр кітабы қазақ поэзиясына төңкеріс жасап, ұлттық көркем ойымыздың көш-керуенін Көк Тәңіріне қарай түзеп отырды. Ұлттық рух атаулыға ата жауындай қараған кеңес өкіметі кезінің өзінде-ақ ол жері – жауда, басы дауда қалған қазақтың өзек өртер сөзін айтып, ұлттық ақынға айналды! Қадыр Мырза Әлі Пушкин сынды ұлы мәртебелі поэзияның пайғамбарлық миссиясын атқарып кеткен Ақын болды! Адамзат тарихында мұндай ақындар саусақпен санарлықтай ғана. Қазақтың жырын Абай мен Қасымнан кейін тезге салған тегеурінді тұлға атанды. Өзі қазақтың ұлттық эпосынан жаралып, ұлтын ұлы эпосқа айналдырған Ақынға айналды. Ол әдебиетке қайталанбайтын құбылыс болып келді, қайталанбайтын құбылыс болып қалды. Бізде әңгіме көп жазғанда емес, әңгіме саз жазғанда деген түсінік бар. Дұрыс-ақ дейік. Бірақ аз жазғанның бәрі Абай мен Мағжан емес қой, ал Қадыр ақын ғұмыр бойы қаламын бір де суытпай, шығармашылықтың бар азабы мен мехнатын арқалап еңбек етті. Арғы-бергі ақындардың ішінде Қадыр Мырза Әлідей көл-көсір, мол мұра қалдырған ешкім жоқ.
Мемлекеттік сыйлықтың иегері, Қазақстанның Халық жазушысы, Тәуелсіз «Тарлан» сыйлығының иегері Қадыр Мырза Әли – қазақ ұлты үшін ерен тұлға. Қазақ әдебиетінің көрнекті өкілі, даңқты шайырдың соңында өшпес мұра, ақыл-ойдың кені қалды. Биылғы жылы Қадыр Мырза Әлінің көркемдік әлемі насихатталатын жыл. Өйткені қазақ болмысы, ұлт руханияты Қадыр ақынның шығармасынсыз дамуы мүмкін емес. Қазақстанның Халық жазушысы, Мемлекеттік сыйлықтың иегері, ақын Қадыр Мырза Әлінің қазынасы халқымызға мәңгі азық, рухани мұра болары сөзсіз.
Баян МАМЫРБАЕВА
