Адамзатпенбіргежасасыпкележатқанбірдүниеболса, ол – тарих. Тарих – өткеніңді бағамдатар, сол арқылы келешегіңді болжатар құндылық. Сондықтан да біз тарихқа бей-жай қарамауымыз керек. Біздің елімізде әлі де зерттелмеген, зерттеуді қажет ететін аймақтар көп. Оларда қаншама сыр сақталып, қанша тарих қатпарланып жатыр десеңізші. Сондай құнды аймақтың бірі – қасиетті Қарадала өлкесі.
Қарадаланың төсіндегі Сарытоғай сайында ертедегі көшпелілер обасы бар екенін аталарымызда ара тұра айтып қалатын. Бірақ ол не оба, қай заманнан қалған? Оны зерттеген біреу бар ма? Ол обалар қандай құнды ақпараттарды бүгіп жатыр? Бұл сауалдарға ешкім жауап іздемеген сірә? Соның салдарынан Кеңес одағы кезінде Сарытоғай сайындағы жазықтықты егістікке пайдалану мақсатында қаншама жер сүріліп, тегістелген. Соның салдарынан жүздеген оба жойылған. 1956 жылы арнайы экспедиция осы Сарытоғай обаларын зерттеген екен. Е.И.Агееваның жетекшілігіндегі Жетісу археологиялық экспедициясы Сарытоғай сайында, Шарын өзенінің оң жақ жағасында 108 обадан тұратын қорымды зерттеген. Шамасы бұдан кейін бұл аймақ назардан тыс қалған сияқты. Ал биыл осы аумақтағы қорымдар тарихшылардың назарына ілігіп, зерттеу жұмыстарына арқау бола бастады.
ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігі арнайы жоба әзірлеген. «Іле өзенінің сол жақ саласы, Шарын өзенінің орта ағысы, Сарытоғай аңғарындағы ерте көшпелілерінің мәдени кешені» атты жобасы аясында ауданымызға «Есік мемлекеттік тарихи-мәдени музей қорығының» мамандары келіп, тамыз айында зерттеу жұмыстарын бастаған. Әу баста жоба үш жылға жоспарланған болатын. Дегенмен кейіннен бір жылы қысқартылды. Бірақ соған қарамастан біздің ғалымдар осы бір жылдың ішінде де қыруар жұмыс атқарды. Бүгінде Сарытоғай аңғарында орналасқан археологиялық ескерткіштердің тізімі жасалып жатыр. Қазірдің өзінде 15-ке тарта қорым анықталған. Бұл сан бергі жағы да болып қалуы мүмкін дегенді айтады ғалымдар. Себебі, Шарын өзенінің келесі бетінде де қорымдар бар. Олардың әрқайсысынджа 20-30 оба бар дегеннің өзінде қаншама құнды материал жатқандығын аңғаруға болады.
Жуырда биылғы қазба жұмыстарын аяқтаған ғалымдармен кездестік. Бір жарым айға жуық зерттеу барысында қандай тың деректерді тауып, тарихқа қандай жаңалық қосатындығы туралы әңгіме өрбіттік. Аталмыш мекеменің ғалым-хатшысы Хамит Амантайұлы өздері ай жарым уақыт бойы зерттеп, зерделеген әрбір обадағы ерекшеліктермен, тың мәліметтермен бөлісті.
Сарытоғай обаларынан биылға 10 оба қазылып, зерттелу жоспарда болған екен. Бірақ айналаға зер салған мамандар бірер жылда жоғалып, құлап кетуі ықтимал деген тағы бірқатар обаны ашып зертейді. Жар жағасында тұрған обаларда құнды дүниелер болса, бармақ тістеп қалмайық деген жанашырлық қой. Онсыз да ондаған оба құлап та кеткен. Жүздегені сүрілген. Енді қолда барын бағалап, барынша матрериалдарын алып қалу ниетімен 20-дан аса оба қазылып, зерттелген екен.
Хамит Амантайұлының айтуынша, мұнда жерлеу тәсілдері мүлдем өзгеше. «Қазақстанның қаншама жерінде қазба жұмыстарын жүргіздік. Әртүрлі жерлеу тәсілдерін көрдік. Бірақ мұндағы қабірлердің жерленуі мүлдем өзгеше. Кейбір элементтерде ұқсастықтар бар, әрине, бырақ тікелей келмейді. Қабірде ағашты пайдалану, қабір шұқырының тереңдіктері, бағыттары, олардың орналасуы, тізбектелуі, бәрі өзгеше. Яғни бұл ерте темір ғасырындағы не Сақ, не Үйсін тайпаларына кіре бермейтін өзге бір тайпалардың өмір сүрген дәстүрін көрсетеді. Қазіргі таңда жаңалық деп айтсақ та болады. Уақыт өте келе олар бәлкім Үйсіндерге сіңісіп кетті ме, кім білсін? Қазіргі қалдырып отырған қолмен ұстап көретін деректері Саққа да, Үйсінге де келмейді. Ұқсастық бар, бірақ жанама ғана. Тарихта Юэчжи деген тайпа болған. Кейбір зерттеушілер оны Үйсіндермен шатастырып жатады. Бірақ олар Үйсіндер емес. Олардың Шарын өзенін бойлап өмір сүргендігі туралы жазба деректерде де бар. Бірақ нақты Сарытоғай маңы делінбеген. Біз сол тайпалардың қорымына дөп түстік пе деген болжам бар. Мұнда табылған қыш ыдыстардың жасалуы да ерекше. Жерлеуде жабындысына тораңғы, ерен ағаштарын, сонымен қатар қамыс-шиді пайдаланған. Бұл жерлеу түрі осы Жетісудың өзінен табылған обаларға мүлдем келмейді. Қолда бар деректерге сүйенсек, б.з.д. IV-III ғасырлар деп болжап отырмыз. Қабірде жебе ұштары, садақ табылды. Әрине, садақтың ағашы шіріп кеткен, қайта қалпына келтіруге мүлдем келмейді. Жебе ұштары қола, сүйектен, жаңғақ ағашынан жасалған. Сонымен қатар барлық қабірде малдың құймышақ сүйегін ағаш табаққа салып қойған екен. Бұл да өзінше бір ерекшелік», — деп Хамит ағамыз тың деректермен алғашқы болып бізбен бөлісті.
Хамит Амантайұлы зерттеу жұмыстарымен таныстыра жүріп, біраз ақпараттан қанық етті бізді. Сарытоғайдағы обалардың ең кішісінің диаметрі – 7 метр болса, ең үлкені 34 метрді алып жатыр. Бір қызығы кіші обаларда ұсақ малдың құймышағы салынса, үлкен обаларда ірі қара малдың құймышағы қойылған. Бұл да болса сол кездегі тайпалардың ішіндегі адамдардың әлеуметік жағдайынан хабар беретіндей. Патшалық обалар қатарына жататындарда ірі қара малдың құймышағымен қатар қойылатын заттарда да өзгеріс бар екен. Қарапайым 7 метрлік обалармен салыстырғанда үймесінде де айырмашылық бар. Зер салып қарағанда үйіндінің үстіңгі жағынан бастап үш қатар тас жамылғы жасалған. Әр жамылғының арасы топырақ, құмдармен бөлінген. Ең соңғы төртінші жымылғы бір қалыпты ұсақ тастардан жасалған. Мұның өзі ертедегі адамдардың қаншалықты білгір әрі қаншалықты қабілетті болғандығын аңғартады. Сонымен қатар үлкен обалар тас шеңберлермен қоршалған. Оның өзі екі қатар. Бұл ертедегі адамдардың наным-сеніміндегі өлілер мен тірілер дүниесін бөліп тұратын шекара іспетті. Қоршаудың ішкі жағындағы мәйт жерленген жер өлілер дүениесі болса, сырты тірілердің мекені. Сондай-ақ кейбір қабірлерді қазу барысында 20-30 см-ден кейін қыш ыдыстар мен малдың сүйектері табылған. «Әу баста мұндай обалар тоналып кетті ме деп қауіптендік. Бірақ ары қарай қаза келе жер астындағы мәйіт сол қалпы сақталғанын аңғардық. Бұдан сол қайтыс болған адамның басына жақындары кейін де келіп құрбан шалу дәстүрі болуы мүмкін деген түйін жасауға болатындай», — дейді Хамит Айтқұл мырза.
Бірқатар табылған мәйіттердің жанына қойылған заттарды көріп таңғалыстық. Қыш құмыралар сынса да өз қалпын сақтап қалған. Тіпті сызықтар арқылы безендіріліп жасалғандары да бар екен. Көлемдері де әртүрлі. Адам қаңқасы ерекше ұзын көрінді ме, әлде солай болады ма деген сауал көкейімізде тұрды осы сәтте. Оның да жауабын алдық. Бұл тайпа адамдары ерекше ұзын, яғни денелі болғандығы да анықталған. Қаңқа сүйектердің өзі 1,70 метрден кем емес екен. Тіпті 1 метр 80 см, 2 метр, 2 метр 10 см болатын сүйектер шыққан қабірлерден. Бұл тек қаңқа екенін ескерсек, әр адам бойына тағы 15-20 см қоссаңыз, тіпті еңсегей бойлы тұлға шығады. Қазір біз алып көріп жүрген азаматтар ол кезде қалыпты болмыс иесі болғанын аңғарамыз. Хамит ағамыз да бұған өз таңғанысын жасырмады. 1 метр 70 см-ден кем сүйек кездестірмеген. Ал 2 метр 10 см болған адамның жанында 1,5 метрлік садақ пен жебенің ұштары, қола пышақ шыққан. Бір қызығы сол қабірде мүлдем үйінді болмаған. Оны тек әуеден сол аймақты суретке түсіру барысында сопақша етіп тастармен қоршалғанынан аңғарады. Бұл не үшін қоршалып тұр деген қызығушылық туындайды. Ақыры қазба жұмысын жүргізуге шешім қабылдайды. Әу баста бол қабірде бақсы-балгер бар деген ой да болады. Бұған дейінгі тәжірибеде осындай белгісіз қабірлерде адамдар теріс қаратылып, басы жерге тықсырыла жерленген. Бұл сол кездегі адамдардың бақсы-балгердерді қайта жер бетіне шығып кетеді деген қорқыныш сезімінен туындаған дәстүр екені де дәлелденген. Бірақ қабірді ашқан кезде мүлдем басқа дүние алдарынан шығады. Бәлкім аңшы, бәлкім батыр ма деген болжам бар екен әзірге. Әйтеуір бұл аймақтағы обалардағы ең ерекше үлкен адам осы кісі болып тұрғаны айқын.
Осындай тың әрі қызықты деректермен бөлісіп, табылған әр затты қолмен ұстап, көзбен көруімізге мүмкіндік берген Хамит ағамыз бұл жұмыстардың келесі жылы да жалғасын табатынын жеткізді. Алдағы уақытта осы обалардан алынған заттар Латвиядағы зертханаға жіберіледі. Ондағы мамандар арнайы құрылғының көмегімен сүйектің, ағаштың, темірдің өмір сүру уақытын анықтайды. Осыдан кейін тұжырымдама жасалып, аталмыш тайпаның қоныстарын, өмір сүру салтын зерттеу басталмақ.
Әрине, тарихқа таным, ерекше жаңалық әкеледі деген үмітпен жасалып жатқан қазба жұмыстары бір ғана мекеменің атқарған шаруасы емес. Бұл жерде топографтар, геоморфологтар да келіп, үлкен істі атқарып кеткен. Алдағы уақытта жинақталған материалдар «Алматы облысының мәдениет, архивтер және құжаттама басқармасы» мемлекеттік мекемесінің «Алматы облыстық тарихи-мәдени мұраны қорғау жөніндегі орталығына» тапсырылады. Жинақталған деректерге орай мекеме тарапынан комиссия құрылып, бұл аймаққа жергелікті маңызы бар деген статус беріліп, мемлекеттік қорғауға алынбақ. Осындай ауқымды шараны қолға алған министрліктің, әрі оны жүзеге асыруға бірден-бір себепкер болып отырған «Есік мемлекеттік тарихи-мәдени музей қорығының» биылғы жұмысы шынымен де ауыз толтырып айтарлықтай нәтиже берді. Бұл тек бүгінгі күніміз үшін ғана емес, болашағымыз үшін де қажетті құндылық екені даусыз.
Хамит ағамызбен әрбір обаның ерекшелігін, ондағы тың мәліметтерді тыңдай жүріп, бір күніміздің қалай өткенін де аңғармай қалыппыз. Біз күнде жүріп, басып өтетін, елеп ескере де бермейтін, тіпті көзіміздің қиығын да салып қоймайтын Сарытоғайдағы жазық дала өз қойнында қаншама сырды бүгіп жатқанын бүгін ғана аңғардық. Қазақ даласының қай түкпіріндегі топырағын алсақ та дәл осындай ерекше құнды дүниені сақтап жатқаны анық қой. Тек оны зерттеп, зерделеп, жарыққа шығарып, болашақ ұрпағымызға аманат ете алсақ қой деген арман көп. Сол арманымыздың бір шеті министрліктің мына жобасынан кейін жүзеге аса бастағандай кейіпке ендік. Бұл жоба алдағы уақытта 2 жылмен шектеліп қалмаса екен дейміз енді. Өйткені тарихымызды түгендегенде ғана біз танымымызды кеңейтеміз.
Анар ДҮЙСЕНБАЙҚЫЗЫ
